Veba, cüzzam, kızıl, kızamık, çiçek, kolera, frengi, verem, sıtma, sarıhumma üzere salgın ve bulaşıcı hastalıklar insanlık tarihi boyunca milyonlarca kişinin vefatına neden olmuş, tarihin akışını değiştirmiş, toplumsal değişimlere neden olmuş, insanlığı derinlemesine etkilemiştir. Salgınlar, savaşların sonuçlarını etkilemiş, imparatorlukların yıkılmasında rol almış, büyük kentleri hayalet kentlere dönüştürmüştür. Salgınların en büyük özelliği beşerler ortasında seçim yapmaması, hükümdara da çiftçiye de bilim adamına da askere de yaşlıya da çocuğa da bulaşmasıdır. Salgınların başka bir özelliği de bir ülkeyle hudutlu kalmayıp tüm dünyayı tesiri altına almasıdır. Kitlesel ölümlere yol açan bu hastalıklar karşısında insanlık çaresiz kalmış, hakkında sayısız efsane, kıssa üretmiştir. Salgın hastalıklar insanlık tarihinde yalnızca ferdî dramlara değil toplumsal dramlara da neden olmuştur. Topluma yaydığı dehşet, şaşkınlık, açlık, sefaletle ruhsal ve bedensel acıları beslemiştir. Salgın hastalığa yakalananlar toplumdan dışlanmış, vefattan evvel mevti tatmışlardır.
İnsanlığı böylesine etkileyen salgınlara sanatın, edebiyatın reaksiyonsuz kalması elbette beklenilemezdi. Sanat-edebiyat, salgınları tarihi süreç içerisinde pek çok yapıta husus etmiş, sanatın, edebiyatın lisanıyla gelecek nesillere aktarmıştır. Kuşkusuz bu eserler bilimsel eserler olmasa da geçmiş salgınların güzel anlaşılması, gelecekte neler yapılması gerektiğine ait de ipuçları sunar. Edebiyat yapıtları kendi bakış açısından hasta karakterinin özelliklerini, acılarını, dünyaya bakışını anlatırken, o devrin tarihî, sosyolojik bir haritasını da ortaya koyarlar. Hastalar ülkesini yakın plan ele alırken bu ülkenin derinlikli bir fotoğrafını da çıkarırlar. Salgın edebiyatının en büyük özelliği tıbbın çaresiz kaldığı bir alana yöneldiği için çoğunlukla dramatik temalı olması ve yüzleşme, sorgulama yerine yaslanmasıdır. Bu yanıyla bilinmez, sır hastalık tam da edebiyatın ilgi göstereceği bir yapıya sahiptir. Kaygı, dehşet, çaresizlik yapıtların temel vurgular olur.
Veba insanlığın yaşadığı en büyük salgın hastalıklardandır. Bu nedenle de sanatın, edebiyatın en çok işlediği salgın çeşididir. Orhan Pamuk da son romanı Veba Geceleri’nde veba salgınını ele alır. Doğu Akdeniz’de Osmanlıya bağlı bir ada olan Minger Ada’sında1901’de veba salgını başlar, vebanın çıktığının duyulmasından sonra Abdülhamit idaresi Minger Ada’sına sıhhat başmüfettişi kimyager Bonkowski Paşa ve yardımcısı Tabip İlias’ı görevlendirir. Bu hayali adada, halk adaya salgını karantinacıların getirdiğini düşünmekte ve bu insanlara uygun gözle bakmamaktadır. Sonunda adada karantina kurmak maksadıyla araştırma yapan Bonkowski Paşa öldürülür. Bunun üzerine Tabip Nuri, padişahça hem karantinayı tesis etmek hem de Bonkowski Paşa’nın katilini bulmak için adaya görevlendirilir. Abdülhamit kısa bir mühlet evvel Nuri Paşa’yı, ağabeyi evvelki padişah V. Murat’ın kızı Pakize Sultan ile evlendirmiştir.
TARAFLI BİR ANLATIM
Veba salgını adada giderek herkesin kendi gayesini (siyasi, dini, kişisel) gerçekleştirmek için kullanışlı bir araca dönüşür. Karmaşa, kaos, ümitsizlik derin değişim ve dönüşümlere kapı ortalar. Vebanın yayılmaması için ada farklı devletlerce ablukaya alınır, dünyayla bağlantısı sınırlanır. Bir mühlet sonra Abdülhamit tarafından misyondan alınan Vali Sami Paşa, Osmanlıya başkaldırır ve Minger Ada’sının bağımsızlığını ilan eder. Başlayan bu dalgalanmayı durdurmak artık mümkün değildir. Bu defa de Pir Hamdullah karşı darbe ile Sami Paşa’yı iktidardan indirir ve idam ettirir. Karantina kaldırılır ve “Allah’tan diğer sığınacak yer olmadığı yolundaki mukadderatçı, dindar ve hezimet öven” bir anlayışla hareket edilince veba artar. Vebanın artması ve Pir Hamdullah’ın öldürülmesi üzerine bu sefer Sultan Pakize adaya Kraliçe olur. Kraliçe sıkı karantina önlemleriyle salgını önler.
Roman, Abdülhamit, veba salgını ve Minger Adası’nı odak alır. Günümüz siyasi olaylarına, durumlarına, bireylerine yönelik çokça göndermelerle dolu roman bilhassa Abdülhamit üzerinden baskıcı, zorba, azapçı iktidarları maksat alır. Roman yüklü olarak Abdülhamit aykırılığı üzerine oturur. Abdülhamit insan hakları, fikir özgürlüğü ve hukuku gözetmeden ülkeyi zorbaca yönetir. Cinayetler, esaretler ve kumpaslarla keyfî bir idare iktidardadır.
Romanda ikinci olarak veba salgınının devlette, toplumda, bireyde nasıl algılandığı, Doğulu ve Batılı insanların bu olaya nasıl baktıkları ortaya konur. Doğu-Batı zıtlığı veba salgını üzerinden karşı karşıya getirilirken olay epey siyasi bir düzleme çekilir, inançlı beşerler mahkûm edilir. Müslümanların veba tedbirlerine karşı direndiği vurgulanır. Bazıları Müslüman tabip ister, kimisi karantinaya karşıdır kimisi de vebadan korunmak için muska yazdırır. Rumlar karantina kurallarına uyarken, Müslümanlar uymaz. Anlatıcı bir yerde de savunma ile ne yaptığını bilir: “Biz bunu oryantalist tarihçiler üzere salgın karşısında Müslümanların ‘kaderciliği’ ile açıklamıyoruz. Adanın Müslüman nüfusu, Hristiyanlara nazaran daha yoksul, eğitimsiz ve dünyadan kopuktu.”
Rumca, Fransızca, Türkçe, Mingerce üzere lisanların konuşulduğu, farklı etnik halkların yaşadığı hayali Minger Adası romanın ana karakterlerinden biridir. Anlatıcı, dindarlığı da içerisinde barındıran aşırı-sağ milliyetçiliğin bir adayı nasıl yaşanmaz hâle getirip halkları birbirine düşman ettiğini Minger Adası üzerinden ispatlamaya çalışır.
EDEBİYAT VE TARİH
Edebiyat ve tarih alakaları, edebiyat kuramcılarının da sıklıkla tartıştığı mevzulardandır. Edebiyat ve tarih anlatılarının kesiştiği ve ayrıştığı istikametler, bu disiplinlerin gerçekle/yaşananla alakaları ve bilhassa “hikâye etme” bağlamında öne çıkarılır. Bu ortada tarihçinin tavrı ile kurmaca müellifinin tavrı bazen farklılaşır bazen yaklaşır. Tarihçinin olayları aktarırken öykü etmek zorunda olduğu bunu yaparken de yorumlayacağı ve her yazanın elinden tarihin farklılaşacağı tez edilir. Zira tarih yalnızca olay ve durumların aktarılması değil, muhakkak bir nizam, kompozisyon ve öykü içinde anlatılmasıdır. Fakat çerçevesi “gerçek”le sonlu olsa da sonunda, tarihçinin seçme, sıralama ve yorumuyla oluşur.
Kurmaca yapıtta ise anlatıcı bu türlü bir taahhütte bulunmasa bile gerçeği çarpıtıp çarpıtmamak meselesiyle karşı karşıya kalır. Bu manada anlattıkları tarihi bir olayı temsil etmek durumunda değildir lakin bilinen bir gerçekliği bozması da sorun yaratır. Kurmaca müellifi üzerinde bu baskıyı daima hisseder ve gerçekliğe bir manada teslim olur fakat kendi yorumunu katmakla yetinir. Kurmaca dünyanın gerçekleri ile dış gerçekliği birleştirecek ahenk arar.
HAKİKAT VE KURMACA ÇATIŞMASI
Tarihçi ve edebiyatçı yaşananlara, geçmişe elbette farklı yaklaşır. Genel olarak tarih, büyük olaylar ve durumları anlatırken şahsî dramlarla ilgilenmez, serinkanlı bir halde olanları aktarır. Fakat edebiyatçı o tarihî olaydaki bireyin dramına daha fazla eğilir. Tarihi bir öteki biçimde okur, yorumlar. Biraz da okurun romandan, kuru tarihçilikten farklı beklenti içerisinde olduğunu bilir ve günümüz okuruna seslenir. Lakin tarih, ideolojik bir obje hâline getirilip çarpıtılarak kullanılırsa bu aslında hakikatin manipülasyonundan diğer bir şey değildir. Bir öteki deyişle seçilen kişi, tarihi bir kişilikse (Fatih, Yunus Emre, Osman Beyefendi vbg.) yahut tarihi bir olaysa (Kurtuluş Savaşı, İstanbul’un Fethi) bilinen gerçeklere uymak durumundadır.
Elbette romanda kurmacanın kuralları işleyecek ancak bu kimlikler ve olaylar dönüştürülmeyecektir. Aksi takdirde itirazlar haklılık hissesi taşıyacaktır. Zira bu türlü bir durumda bilinen tarihi bir olayın, kişiliğin yerine farklı bir gerçeklik yerleştirilmeye çalışılmaktadır. Örneğin Yunus Emre’yi elinde şarapla dolaşan biri olarak çizmek bunun tipik örneğidir. Bu bir romandır, kurmacadır kelamı burada manasını yitirir. Zira burada hakikat ve kurmaca çatışması başlamış, edebîlik daha geri planda kalmıştır. Yunus Emre muharririn ürettiği bir karakter değil, hakikat dünyasında var bulduğu bir karakterdir. Okur zihni de bildiği Yunus Emre doğruları üzerinden okuma yapacaktır. Bu manada yeni bir karakter inşası yoktur. İşte kurmaca müellifi hem tarihi hem de romanını yazarken bu dengeyi sağlama tansiyonu yaşar.
SİYASİ BAKIŞTAN SİYASİ ROMANA
Veba Geceleri’nin “Giriş” kısmında anlatıcı romanını nasıl kurguladığını, nasıl oluşturduğunu şöyle açıklar: “Bu hem bir tarihi roman hem de roman biçiminde yazılmış bir tarihtir. Doğu Akdeniz’in incisi Minger Adası’nın omurundaki en ağır ve en sarsıcı altı ayı anlatılırken, çok sevdiğim bu ülkenin tarihini de öyküme kattım. 1901 yılındaki veba salgını sırasında adada olup bitenleri araştırırken, bu kısa ve dramatik müddette kahramanların öznel kararlarını anlamaya tarih biliminin yetmeyeceğini, bunların roman sanatının yardımıyla daha düzgün anlaşılabileceğini hissettim ve bu ikisini birleştirmeye çalıştım.”
Kitap boyunca bu metnin “tarih kitabı” olduğu vurgulanır, roman kategorisine direkt sokulmamaya çalışılır. Burada sorun Veba Geceleri’nin roman mı tarihi roman mı olarak değerlendirileceğidir. Metindeki “tarihi roman” algılarına bakılırsa bu metin bildik romanlardan değildir. “Burada objektif bir tarihçi üzere değil duygusal bir romancı üzere konuşmak istiyorum.”; “Bu yüzden tarih kitabımın fazla masalsı olduğunu söyleyenlere romanımın öteki ilham kaynağını açıklayayım.”; “Bir tarih kitabındaki şahısları sevmemiz ya da onlardan nefret etmemiz zordur. Fakat romanları okurken bu hislere kapılabiliriz. Sami Paşa’yı seven (az da olsa) okurlarımızı daha fazla üzmemek için, … kederli fikirlerinden ve vefat kaygısından daha fazla kelam etmek istemiyoruz.”
Osmanlı İmparatorluğunun çöküş periyodunda geçen olaylar, anlatıcıya yıkılış için bir ideoloji oluşturma imkânı verir. Bunu da anlatıcı alegorik bir biçimle anlatmayı dener. Bilhassa ulus devletlerin kuruluşuna ait pek çok tarihi gönderme yer alır romanda. Osmanlıdan Cumhuriyet’e geçişin bir anlatımı olan romanın merkezinde “siyasi bakış” yer alır. Bu siyasi bakış Orhan Pamuk’un edebiyattaki yaratıcılığını, karakter yaratmadaki yeteneklerini, öykü anlatma tutkusunu gölgeler. Tarihe, Osmanlı’ya Kemal Tahir’deki yerli bakış yerine, resmî, güdümlü, seküler bir tarih yazımına başvurur.
Veba Geceleri, tipini “tarihi roman” olarak belirlediği için roman daha çok olaylar, durumlar üzerine odaklaşır. Karakterler üzerinde ağırlaşma, derinleşme görülmez, biçim, estetik daima geri planda kalır. Roman tümüyle bilgiye, malumata ve tarihe odaklanırken, sıkı örgü, şiirsellik, akıcılık göz arkası edilir. Bunun nedenleri de metnin içinde tarih kitabı olmasıyla açıklanır ve bildik romanlardan olmadığı söylenir.
Roman tarihe odaklandığı için yüzeysel bir olaylar zincirine dönüşür. Anlatıcı bunun nedenlerini vakit zaman tartışır. Aslında tarihi roman giderek siyasi romana dönüşür, günümüz göndermeleri oluşsun diye gitgide siyasallaşır. İnsanlığın ortak kaygısı vebanın siyasallaştırıldığı, salgının bir kısmın üzerine yıkıldığı bir sonuca dönüşür. Roman sert bir siyasi söyleme odaklandığından daha baştan romantik söylemi, nesnelliğini kaybeder bundan da karakter yaratımı, olaylara bakış olumsuz etkilenir. Bu nedenle de romanın vermek istediği cinayetin gizemi de vebanın korkusu da aşklar da okura tam olarak aktarılamaz. Veba Geceleri; Kara Kitap üzere, Benim Adım Kırmızı üzere polisiye bir roman olarak düşünülmüş. Ne var ki siyasi yan o kadar öne çıkar ki polisiye olduğu hiç hissedilmez.
YETERLİ BİR ROMANCI MI?
Orhan Pamuk âlâ bir romancı olduğunu aslında Kara Kitap, Yeni Hayat, Benim Adım Kırmızı, Cevdet Beyefendi ve Oğulları üzere romanlarında kanıtlamıştı. Fakat son romanı Veba Geceleri, o romanların ritminden, çarpıcılığından, kalem ustalığından uzak. Onun kıssa anlatma tutkusu, malumat verme tasasına evrilmiş, nesnellik arayışları ve insani olanı öne çıkarma tavrı saldırgan saldırgan seküler hale dönüşmüş bu nedenle de anlatmanın büyüsü, ışıltısı kaybolmuş. Üstkurmaca tercihi ise biçimsel bir gereklilikten çok siyasi tercihinin bir mazereti olmuş.
Veba salgınını işlediği Beyaz Kale’deki bakış açısıyla Veba Geceleri’ndeki bakış açısının hayli açıldığı, oradaki kısmen objektif, insani, incelikli yaklaşımların burada daha sert bir tutuma, bir hınca dönüştüğünü görürüz. Tarihçilerin karar vermesi gereken pek çok kritik mevzunun romanda tartışılması (özellikle Osmanlının daima haksız olduğu, Abdülhamit yargılamaları vb.) romanın nesnelliğini zedeler. Bir yerde koskoca Osmanlı şöyle tanımlanır: “Çünkü Osmanlılar dayak atmadan disiplin altına almayı yeni yeni keşfediyorlardı.”
Bütün bu nedenlerle Veba Geceleri’nin asıl yorumcuları edebiyatçılar değil tarihçiler olmalı.