R. RUVEYDA OKUMUŞ
Hindistanlı büyük alim ve İslam tarihçisi Şiblî Numânî (1857-1914) Aligarh’daki Mohammedi Anglo-Oriental College’da (Aligarh İslâm Üniversitesi) Arapça hocalığı yaptığı esnada İstanbul ve Mısır’daki eğitim kuruluşları yakından görmek ve ilmî araştırmalarda bulunmak gayesiyle altı aylık bir seyahate çıkar. 1892 yılının Nisan-Eylül aylarında gerçekleştirdiği bu seyahatine dair notları 1894’de Urduca olarak Delhi’de basılmıştır. Gregory Maxwell Bruce Şiblî Numânî’nin seyahatnamesini İngilizceye çevirmiş ve bu çeviriden hareketle de Muharrem Varol tarafından eser Türkçeye kazandırılmıştır.
Şiblî Numânî kelam konusu seyahat için gerekli hazırlıklardan sonra 26 Nisan 1892’de Aligarh’tan ayrılır ve Bombay’a gelir. Bombay’dan gemiyle Post Said’e geçer. Port Said’den Yafa, Beyrut, Kıbrıs, Rodos üzerinden 20 Mayıs’ta İzmir’e ulaşır. İzmir’de iki gün konaklar ve bu esnada kenti gezme fırsatı bulur. Şiblî’ye nazaran İzmir’deki mescitlerin sayısı üç yüzden fazladır ve bunlarından kimileri görkemli yapılardır. Cuma namazını kıldığı Hisar Cami’nin süslemeleri ve Cuma hutbesinden kelam eder. Hisar Cami’nin kütüphanesine uğramayı da ihmal etmez. İzmir’den sonra 23 Mayıs’ta artık İstanbul’a ulaşan Şiblî Numânî, evvel bir handa daha sonra bir hane kiralayarak orada ikamet etmeye başlar. İstanbul’da kaldığı üç ayda mescitleri, kütüphaneleri ve yazma yapıtları, mektepleri, gazeteleri, matbaaları, çarşıları, caddeleri, sokaklarını, kahvehaneleri, ilmî muhitleri, devlet adamlarını, Cuma selamlığı ve bayram alayı üzere selamlık merasimlerinin yanı sıra kentteki toplumsal hayatı yakından görme imkânı bulur.
İSTANBUL’A ÖVGÜLER
Şiblî Numânî’nin “Cihanda hiçbir kentin İstanbul kadar hoş bir görüntüye sahip olmadığı söylenir ve görünüm açısından hakikat şudur ki bundan daha hoşu bile tahayyül edilemez.” dediği İstanbul’un tarihini ve kültürel hayatını seyahatnamesine kaydetmiştir. Türklerin misafirperverliklerinden giysi kuşamlarına yeme içme kültüründen meskenlerin tertibi ve tanzimine kadar gündelik hayata dair pek çok malumatı kaleme almıştır. Bayanların kıyafeti, Kız Sanayi Mektebi ve Darülmullimat üzere eğitim kurumları ile bayan müelliflerden bahseden Şiblî Numânî bu kısımda bilhassa Cevdet Paşa’nın kızı Fatma Aliye Hanım’ın ismini zikreder. Fatma Aliye’nin makale ve romanları olan meşhur bir bayan müellif olduğunu belirtir. Şiblî Numânî, İstanbul günlerinde II. Abdülhamid zamanı devlet adamlarından Gazi Osman Paşa, Derviş Paşa ve Zeki Paşa ile görüşme imkânı bulur. Gazi Osman Paşa’nın vasıtası ve Sultan’ın iradesiyle Şiblî Numânî Mecidi Nişanı alır. Gazi Osman Paşa’dan övgüyle bahseden Şiblî, Paşa’nın kendisine imzalı bir fotoğraf armağan ettiğini de söylemektedir. Sultan II. Abdülhamid’in bir Cuma selamlığında hazır bulunan Şiblî Numânî bu merasimde gördüklerini ve hissiyatını da detaylı olarak anlatmaktadır. Temmuz 1892’deki Kurban Bayramı alayını müşahede ettiği üzere bir bayram mesnevisi de kaleme almıştır. Şiblî, İstanbul’da kaldığı esnada kendisine yardımcı olan ve dostluk kurduğu arkadaşlarından da yapıtında kelam etmektedir.
SEYAHAT BEYRUT’A KADAR UZANIR
Ağustos 1892’de İstanbul’dan ayrılan Şiblî Numânî, deniz yoluyla Rodos, İzmir, Kıbrıs üzerinden Beyrut’a ulaştı. Bir hafta kaldığı Beyrut’un tarihi, ilmî ortamı, medrese ve üniversiteleri, gazete ve mecmuaları, rasathanesi, iklim kaideleri ve toplumsal hayata dair müşahedelerini okuyucuya aktarmaktadır. Beyrut’tan Yafa’ya oaradan da Kudüs’e ulaşan Şiblî Numânî, burada kaldığı bir hafta içinde Mescid-i Aksa ve Kamame Kilisesi’ni ziyaret eder. Kudüs’ün kadim tarihini anlatmasının yanı sıra kentin iklimi ve ilmi ortamından da bahsetmektedir.
Kudüs ziyaretinden sonra Şiblî Numanî seyahatinin son kısmı olan İskenderiye ve Mısır’a geçer. Bir ay kadar kaldığı Mısır’ın tarihi ve kültürü, Ezher Cami ve uleması, eğitim sistemi, medreseleri, Hidiv kütüphanesi ve güçlü koleksiyonu, gazete ve matbaaları, tiyatroları, toplumsal hayatı, Mevlid Kandili kutlamaları, piramitleri ve sfenksleri başta olmak üzere tarihi yapıtlarından kelam etmektedir. Şiblî Numânî seyahatinin son durağı olan Mısır’dan Hindistan’a döner.
Seyahatnamenin sonunda kelam konusu yapıtı İngilizceden çeviren Gregory Maxwell Bruce’un hazırladığı 5 ek kısım yer almaktadır. Bu kısımlarda seyahatnamede geçen isimlerin kısa biyografileri, Şiblî Numânî’nin seyahat esnasında gönderdiği mektupları, seyahatnameye dair çağdaş kitap tanıtım yazıları ve gazete haberlerinin yanı sıra Osmanlı Arşivi’nden kimi evraklara de yer verilmektedir.
Urducada sayısız baskı yapan Şiblî Numânî’nin seyahatnamesi 1890’lı yıllarda Osmanlı topraklarındaki toplumsal ve kültürel hayatı dikkat alımlı detaylarıyla okuyucuya sunması bakımından kıymet arzetmektedir.