Simon Kuper’in 90’larda şimdi 20’li yaşlarının başında çıktığı futbol seyahati, olağanüstü bir kitabın temelini oluşturmuştu. Football Against the Enemy (Düşmana Karşı Futbol) ismiyle vaftiz ettiği kitabın Türkiye macerasında ismi de değişti. Yapıtın birinci sayfasında Kuper’in kurduğu bir cümle, Yiğiter Uluğ’nun dikkatini çekmişti. İşte kitabın Türkçe baskısına hayat veren o cümle, bugün ülkemizde birçok futbol sohbetinin giriş cümlesi:Futbol Asla Yalnızca Futbol Değildir.
3F’nin futbolu
İster sosyolojik ister politik ister ekonomik perspektiften bakın fark etmez, futbol, 19. yüzyılın sonlarından itibaren dünyayı şekillendiren en kıymetli parametrelerden biri haline geldi. Tahminen Portekiz’in eski diktatörü Antonio Salazar’ın, “Ülkeyi 3F ile yönettim” derken F’lerden biri olarak futbolu zikretmesi acımasız bir yorum olarak nitelendirilebilir. Zira birçok ülkede, örneğin Portekiz’in komşusu İspanya’da futbol seven kitlelerin isyanıdır demokrasiyi yine inşa eden.İlginin ve pazarın büyüklüğü doğal olarak dünya siyaset tarihinin akışının futbolla biçimlenmesine neden oldu. Kulüpler ve ulusal ekipler ortasındaki rekabetlerde siyasetin ve milletlerarası diplomasinin olumlu ya da olumsuz tesirlerini hissetmek uzmanlık gerektirmeyecek kadar açıktır.
‘Buhran’da Dünya Kupası
Belki de İngilizler’in o pek de sevilmeyen emperyalist anlayışları sayesinde dünyaya yayıldı futbol. Güney Amerika’dan İspanya’ya hatta Osmanlı’ya kadar onların öğrettikleri kurallar çerçevesinde oynandı oyun. Dünya Kupası, bu oyunun sahnelendiği en değerli platform. Doğal olarak bu platformda siyasetin ve ülkelerarası bağların oynadığı rolü art plana atmak kimsenin yürek edebileceği bir şey değil. Düşünün, birinci Dünya Kupası 1930’da Uruguay’da hem de “Büyük Ekonomik Buhran”ın tam ortasında gerçekleştirilecekti. Dünyanın neredeyse her noktasında beşerler açlıktan ölüyor, kriz ortamında intihar sayısı büyüyordu. Bu nedenle Avrupa’dan iştirak beklendiği kadar değildi. İştirakçiler ortasında sürpriz biçimde Romanya’nın bulunması büsbütün bir devlet yöneticisinin, Kral Carol’un şahsî inisiyatifiyle gerçekleşmişti. Periyodun hanedanlar ortası evliliklerinden birinin eseri olan majesteleri, baba tarafından Alman, anne tarafından İngiliz’di. Halkın sevgisine mazhar olduğu pek söylenemezdi. Fakat o, bu sevgiyi almaya niyetliydi. Futbol tutkusu nedeniyle bu kupaya katılmak gerektiğini düşündü. Kadroyu kendisi belirledi. Futbolcuların birçok bir İngiliz petrol şirketinde çalışıyordu. Onlar için müsaadesi de kraliçe aldı.
Mussolini’ye ‘hayır’ dedi
Bu küçük örnek, ilerleyen yıllar için bir başlangıçtı. 1934’te Mussolini’nin faşist rejiminin gövde gösterisi halini alan Dünya Kupası’nda İtalyanlar’ı ziyadesiyle mutlu eden hakem kararlarının nedeni açıktı. Finalden evvel İtalya Ulusal Takımı’nı Roma’da askeri geçit merasimine çıkarmak isteyen Mussolini’ye “Hayır” demeyi başaran Teknik Yönetici Vittorio Pozzo, kupayı kazanamasaydı kim bilir hangi cezaevine gidecekti?Mussolini’nin faşist meslektaşı Adolf Hitler, Almanya’ya Avusturya’yı katma projesinde başarılı olmuştu. Anschluss ismi verilen bu birleşme ve işgal, 1938 Dünya Kupası’na damga vurdu. Devrin “Harika Takım” olarak isimlendirilen Avusturya’sı Almanya ile veda maçı yaptı.
İsviçre’yi işgal eder mi?
“Kağıt Adam” lakaplı efsane Sindelar fevkalade oynadı ve Avusturya kazandı. Sindelar, Almanlar’ı kızdırmaya devam etti, “Ben Dünya Kupası’nda yokum” dedi. Kısa müddet sonra da kuşkulu biçimde öldü. Naziler, maçlarda alana 6 Alman ve 5 Avusturyalı ile çıkılmasını koşul koştu. Sonuç mu? Birinci çeşitte İsviçre’ye elendi Almanya. “Hitler, İsviçre’yi işgal eder mi?” esprileri ortasında karşılandı bu sonuç.İkinci Dünya Savaşı gerçek manada bir yıkımdı. Bu yıkımın akabinde savaş belasına bulaşmamış bir konut sahibi gerekiyordu. Tarihinde büyük felaketler olmayan Brezilya, bu turnuva bittiğinde felaketini bulmuştu. Bu kupaya özel kurallarla oynanan ve resmi olarak final sayılmayan maçta Uruguay’a kaybetmeleri bugün bile eşsiz bir felaket olarak görülüyor.
Golcüyü ekibe almayınca…
Aslında Brezilyalı siyasetçilerin ya da aslında bu kadar kibar olmayalım diktatörlerin futbola ilgisi daima çok büyüktü. 1970 Dünya Kupası’na hazırlanan ekibin teknik yöneticisi, diktatörün sevdiği golcüyü takıma almayınca gönderildi. Askeri rejimin ulusal gruba yardımcı antrenör olarak atadığı Yüzbaşı Coutinho’nun Amerikan ordusundan aparttığı Cooper testi bugün bile futbolcuların kondisyonunu ölçmek için kullanılıyor.Brezilya’nın ezeli rakiplerinden Arjantin, 1930 Dünya Kupası finalinde kaybettikten sonra futbol haritasında yeterli bir yer edinebilmek için 48 yıl bekledi. 1978 Dünya Kupası Arjantin’deydi. Askeri rejimin ihlal etmediği insan hakkı kalmamıştı.
Menotti kurtardı!
İşin enteresan yanı, ekibin başında hem solculuğuyla hem de muhafazakarların nefret ettiği ağır gece ömrüyle tanınan Cesar Luis Menotti vardı. Menotti’nin grubun başında kalmasının tek yolu vardı:Başarılı olmak. Bu muvaffakiyetin gelmesi için cunta ve FIFA’nın iş birliği yaptığını anlatmak artık daha fazla mümkün. Sonuçta kazanan Arjantin ve cunta oldu. Herkesin başında şu soru oluşmuştu: Ya Hollandalı Rensenbrink’in 90’ıncı dakikada şutu direkten dönmeseydi ne olurdu? Tahminen de Hollanda’nın dünya şampiyonluğu Arjantin’e demokrasiyi erken getirecekti.
Tanrı’nın eli
Aynı Arjantin ile görkemi azalsa da hala ismi İmparatorluk olan Büyük Britanya ortasındaki Falkland ya da Arjantinliler’in dediği üzere Malvinas Adaları için tutuşulan savaşın tesirleri Dünya Kupası’na yansıdı. Diego Maradona’nın 1986 Dünya Kupası çeyrek finalinde eliyle attığı gol, bunun en hoş örneğiydi. Olağan koşullarda net bir hakem kusuru olarak addedilebilecek bu gol, Maradona’nın ajitasyon merakıyla hem “Tanrı’nın Eli” hem de “Malvinas’ın İntikamı” olarak adlandırılacaktı.Aynı Maradona, politik ajitasyon tekniklerini 4 yıl sonra da kullanacaktı. Arjantin ile mesken sahibi İtalya yarı finalde karşı karşıya geliyordu. Diego’nun İtalya futbol haritasına soktuğu Napoli’de oynanacaktı maç. Maradona, müsabaka öncesinde bam telini keşfetmişti, “Bunca yıldır size Afrikalı diyen İtalyanları mı yoksa sizi 2 sefer şampiyon yapan Diego’nuzu mu destekleyeceksiniz?” Napoli taraftarının başı karışmıştı. İtalya’yı desteklediler lakin coşku şüpheliydi. Maradona ve arkadaşları penaltılarla kazanıp finale çıktıktan birkaç ay sonra Arjantinli oyuncu, doping testinde çıkan kokain yüzünden Çizme’den sepetleniyordu.
Maçla gelen savaş
70’lerde kanlı bir askeri darbeye sahne olmuştu Şili. 1974 Dünya Kupası elemelerinde play-off’ta Sovyetler Birliği ile eşleşmişlerdi. Lakin Şili’deki maçın oynanacağı stadyum binlerce solcunun katledildiği yerdi. Maçın yerinin değişmesi istendi. Genelde faşist idarelere yakınlığıyla bilinen FIFA, bunu kabul etmedi. Finallere katılamama değerine Şili’ye gelmedi Sovyetler Birliği. Şili’nin yıldızı Carlos Caszely de solcuydu ve birçok dostunu o statta kaybetmişti.Orta Amerika’nın iki mütevazı ülkesi El Salvador ve Honduras, başta göçmen çalışanlar olmak üzere birçok mevzuda hırlaşmaktaydı. 1970 Dünya Kupası elemelerinde play-off’ta eşleştiler. Lakin iki maçta da konut sahiplerinin yaptıkları ülkelerde hudutları bozdu. Zati çatışmaya meyilli iki ordu 100 saat süren bir savaşa girdiler. El Salvador, savaşın akabinde katıldığı turnuvada varlık gösteremedi.
Futbolun büyüsü
Dünya Kupası, birçok politik olayın yaşandığı periyoda denk geldi. 1990 Dünya Kupası, Berlin Duvarı’nın yıkılmasından birkaç ay sonraydı. Soğuk Savaş devrinin ortasında 1974’te bu duvarın ayırdığı iki ülke Batı ve Doğu Almanya birebir kümedeydi. Kupayı tahminen konut sahibi Batı kazandı ancak küme müsabakasında 1-0 kazanan Doğu’ydu. Batı’nın başında Almanya’nın doğusunda Dresden’de doğan Helmut Schön’ün olması farklı bir tesadüftü.Dış dünya ile en az ilgiye giren Kuzey Kore’nin 1966 ve 2010 Dünya Kupaları’nda uzunluk göstermesi futbolun büyüsü olarak isimlendirilebilir herhalde. Hele hele Kuzey Koreliler’in 1966’da İngiltere’de çeyrek finale çıkması bir çelişkiyi de beraberinde getiriyordu. Tribünlerde emperyalist ve kapitalist İngilizler, Portekiz karşısında Kuzey Kore lehine tezahürat yapıyorlardı.
Cumhurbaşkanı Zidane!
1998’de Fransa’da hem dağılmış Yugoslavya’nın içinden çıkan Hırvatistan’ın dünya üçüncülüğü hem de ABD ile İran ortasındaki müsabaka işin politik istikametini ön plana çıkarıyordu. ABD’yi yıllardır “Büyük Şeytan” sınıfında sayan İran’ın sürgündeki taraftarlarının dayanağıyla kazanması tarihe geçti. Fransa’nın şampiyonluğu ülkeyi sevince boğarken ülkede büyük bir oy artışı yakalayan faşistlerin başkanı Jean Marie Le Pen, gruptaki Afrika kökenlilerin durumunu eleştiriyordu. Ulusal marş Marseillaise’i okumadıklarından, gerçek Fransızlar’ın azlığından kelam ediyordu. Ona karşılığı veren şampiyonluk gecesi Şanzelize’yi dolduran yüzbinlerdi. Finalde 2 gol atan, Cezayirli bir göçmenin oğlu olan Zinedine Zidane için coşkuyla bağırıyorlardı, “Zidane cumhurbaşkanı.”Sporda yükselen bir kıymet yaratmaya çalışan Katar’a ve SSCB devrinde Dünya Kupası düzenlemeyen Putin’in Rusya’sının birtakım rüşvet kıssalarının gölgesinde ödüllendirilmesi yeni dünya tertibinin futbol yansımaları. Son Ukrayna savaşıyla birlikte bu defa Putin, Rusya’sı cezalandırılıyor. Doğal olarak futbolda da… Her periyodun farklı bir politik gündemi var ve bunu futbolda hissetmek daima mümkün olacak.
Pazartesi, Nisan 21, 2025