Mahmut Altuncan | [email protected]
Arkeolog / Konya Ereğli Müzesi
İsmini Yunan mitolojisinin yarı ilah kahramanı Herakles’ten alan Konya Ereğlisi, Anadolu’da kurulmuş, kökenini koruyarak değişimlerle günümüze ulaşmış birebir isimli üç antik yerleşmeden biridir. 1980 yılında Ereğli merkezine yakın bir yerde bulunan sikkeler de “Herakleia Definesi” olarak isimlendirilir. Bildik öykülere benzese de Herakleia Definesi’nin müzeye geliş serüveni oldukça ilginç… 1980 yılında bahçesini süren bir çiftçi, tesadüfen bir çömlek içerisinde yüzlerce sikke bulur ve bunları yanında bulunan iki kişi ile paylaşır. Müzeye gelen ihbar sonucu olaya kolluk kuvvetleri ile birlikte el konulur. Birinci etapta 298 adet gümüş Athena tetradrahmisi (Drahmi, Antik Yunanistan’ın para ünitesidir. Tetradrahmi, dört drahmiye muadil gümüş sikkedir.) ele geçirilir. Paylaşımcılardan birinin elindeki sikkeleri eksik teslim ettiğinden şüphelenilerek takibata devam edilir. Bir yıl sonra yapılan ihbar üzerine, birebir kümeye ilişkin 207 sikke daha müzeye kazandırılır. Böylelikle Herakleia Definesi’nde sikke sayısı 505 olur. Konya Ereğli Müzesi’nde sergilenen bu sikkeler, Helenistik Çağ’da “yeni tarz Athena sikkeleri” olarak isimlendirilir.
Athena sikkeleri
Antik nümismatik (Antika kıymetindeki para, sikke ve madalya üzere tarihi yapıtları inceleyen bilim dalı) tarihinde Athena sikkelerinin özel bir yeri vardır. Yeni tarz ortaya çıkıncaya kadar muhakkak bir etap kaydeden Athena sikkeleri, M.Ö. 6. yüzyıl ortaları, yaklaşık M.Ö. 545 yıllarında basılmaya başlanmıştır. Arkaik, Klasik ve Helenistik çağlar boyunca, periyotların sanatsal özelliklerine nazaran sikkenin bir yüzünde İlah Zeus’un bilge kızı, savaş tanrıçası, Atina’ya ismini veren Athena, öbür yüzünde de Athena’nın sembolü baykuş ve zeytin kısmı betimlenmiştir.
Roma tesiri
M.Ö. 2. yüzyıla gelindiğinde Helenistik dünyaya, Romalıların ilgisi damga vurur. Atina kenti için Roma ile ittifak, bir güzelleşme devrini başlatır. Romalılar, M.Ö. 166’da bir Yunan adası olan Delos’u ele geçirir. Bu durum Atinalıların işine fayda; çünkü Atina’ya bağlı olmakla birlikte, Roma’nın çıkarlarını temel alan kent, değerli bir dini, ticari merkez ve liman kenti haline gelir. Roma tesiri, madeni paralar üzerinde de hissedilir. Üç yüz yılı aşkın bir müddet sonra birinci defa, sikkelerin tipleri değiştirilir. Yeni tetradrahmi serisinin ön yüzündeki Athena başı, Yunan Heykeltıraş Phidias’ın Atina’daki Parthenon tapınağı için yaptığı, Athena Parthenos heykelinin özelliklerini taşır. Art yüzdeki baykuş ise, sivri bir amfora üzerinde, zeytin çelengi içinde betimlenmiştir. Yeni tarz Athena sikkelerin başlangıç tarihi tartışmaya açık olmakla birlikte, serinin M.Ö. 165 civarında piyasaya sürüldüğü kabul görmektedir. M.Ö. 89-85 yılları ortasında -Roma’ya karşı yapılan- I. Mithridates Savaşı’na karıştığı için Atina’nın zenginliği kısa ömürlü olur. M.Ö. 1. yüzyılda üretilen ve piyasalara hâkim olan Atina gümüşlerinin basımı azalır, M.Ö. 45-42 civarında da biter. Lakin M.S. 1. yüzyıla kadar tesirini sürdürür.
Üzerindeki bilgiler
Eski Dünya’ya (Avrasya ve Afrika) yayılan yeni tarz Athena sikkeleri, günümüzde büyük defineler halinde ele geçiyor. “Konuşan sikkeler” kategorisinde bedellendirilen bu sikkeler, nümismatların işini epey kolaylaştırıyor. Sikkelerin üzerinde değişmeyen ana figür ve yazılar dışında her yıl değişebilen yönetici isimleri, sikkenin basıldığı ay ve atölye damgası bulunuyor. Böylelikle sikkeleri yılı yılına tarihlemek mümkün olduğu üzere hangi yıllarda Atina’yı kimin yönettiği de tespit edilebiliyor. Yatık amfora üzerindeki harfler basım ayını gösterirken, alttaki iki harf ise denetim damgası olup basımı yapan atölyenin işaretidir.
27 yıl, 25 farklı tip
Ereğli Müzesi koleksiyonunda yer alan Herakleia Definesi’ne ilişkin sikkelerin -tarihlendirmeye göre- başlangıcı M.Ö. 133-132, bitişi ise M.Ö.106-105’tir. Yaklaşık 27 yıl içinde basılmış 25 farklı tipten oluşur. Farklılık her yöneticiyle birlikte değişen sembollerden kaynaklanır. Sembolsüz olanlar ile Yunan mitolojisi kahramanları ve simgelerine yer verilmiş olanları da vardır.
Ereğli’ye nasıl ulaştı?
Çeyrek asırlık bir devri kapsayan bu sikke kümesi, Konya Ereğli topraklarına nasıl ulaşmış olabilir? Bahse ışık tutabilecek kaynak, 1974 yılında Konya Müzesi tarafından gerçekleştirilen Göztepe Tümülüs hafriyatında ortaya çıkarıldı. Hafriyatta bulunan Efes darplı, M.Ö. 133-88 yıllarına tarihlendirilen altın sikke ile kelam konusu küme tıpkı periyotlara aittir. Her iki buluntu bize, Güney Kapadokya’da yer alan ve Doğu Akdeniz’e bağlanan yol üzerinde bulunan Ereğli’nin, Helenistik Dönem’de değerli bir kent olduğunu gösterir.