R. RUVEYDA OKUMUŞ
İslam bilim ve teknolojisinin tanıtılmasında büyük katkıları olan merhum Fuat Sezgin yazma yapıtlardan hareketle 8. yüzyıl ve 16. yüzyıl ortası bilimsel icatları imal ettirerek tek bir koleksiyonda toplanmasını sağlamıştır. İslam bilim mirasının görünür kılınması açısından bir ihtilal niteliğinde olan bu koleksiyonda yer alan yapıtların bir kısmı “100 Nesnede İslam Bilim Tarihi Sergisi” ismiyle Millet Kütüphanesi Selçuklu Müze Salonu’nda bilim ve sanatseverlere sunuluyor. 12 Nisan’da açılan standın koleksiyonunda astronomi, coğrafya, geometri, optik, teknik, kimya, tıp alanında ihtimamla seçilmiş 100 nesne çağdaş sergicilik anlayışıyla geliştirilen dizaynla bugünün insanına hitap etmesi amaçlanıyor. Hüseyin Şen’in küratörlüğünde hazırlanan stantta Biruni, El-Cezerî, İbn el-Heysem, Takiyyüddin, Ebubekir er-Razî, ez-Zehravî başta olmak üzere pek çok İslam alımının icat ve buluşları bir ortaya geliyor.
GÖK KÜRESİ MÜŞAHEDE ALETLERİ
100 Nesnede İslam Bilim Tarihi Sergisi’nin astronomi kısmında rasathaneler, usturlaplar, ekvatoryumlar ve mekanik aletler yer alıyor. Stantta İslam medeniyetinin değerli bilim merkezlerinden Meraga, Semerkant ve İstanbul rasathaneleri için icat edilen müşahede aletleri görülebilir. Meraga Rasathenesi’nden günümüze kadar ulaşan tek nesne olma özelliğine sahip Dresden Gök Küresi Muhammed ibn Mu’eyyed el-‘Urdī tarafından pirinçten imal edilmiştir. 16. yüzyılda Dresden’e ulaşan bu gök küre günümüzde Dresden Devlet Sanat Koleksiyonu’nda bulunuyor.
USTURLAB USTALARI
Yıldızların pozisyonu belirlemek için astronomi alanında kullanılan çeşitli usturlaplar içinde imal tarihi bilinen en eski usturlap, Endülüslü ustalara ilişkin çeşitli usturlaplar, Batı’daki en eski usturlap olan Karolenj Usturlabı, Oxford Bilim Tarihi Müzesi’nde koruma edilen ve 1480 yılından bugüne kadar eksiksiz olarak ulaşan küre formundaki Oxford Usturlabı ile Sultan II. Bayezid’e ilişkin usturlap dikkat çekiyor.
Sultan II. Bayezid’in usturlabı Şirvani isimli bir usturlap ustası tarafından 1505’de imal edilmiştir. Günümüzde yepyenisi Kahire İslam Sanatı Müzesi’nde bulunan bu usturlabın bir modeli stantta görülebilir. Astronomi bilimine ilişkin kısımda Biruni’nin Mekanik Ay takvimi ve Hazinî’nin kendi kendine dönen Küreli Saati’ne de yer veriliyor.
BALIK PUSULASI
Standın coğrafya ve seyrü sefer kısmında el-İdrisî’nin Kayıp Dünya Haritası ile balık pusulası ve manyetik pusula üzere çeşitli pusulalar bulunuyor. Farklı özelliklere sahip güneş, kum, su ve mekanik saat modelleri içinde Nureddin Zengî’nin taşınabilir güneş saati, İbn Şâtır’ın Şam Emevi Cami güneş saati, Takiyyüddin’in mekanik saati, Cezerî’nin katipli mum saati ve filli su saati dikkati çekiyor.
Osmanlı astronomu ve mucidi Takiyyüddin’in altı silindirli su pompası, buhar makinası, çarklı kaldıracı ile Cezerî’nin iki silindirli su pompası, şifreli kilit düzeneği ve kapı kilidi düzeneği stanttaki teknik eserler ortasında öne çıkmaktadır.
İslam bilim tarihinde kimya alanında geliştirilen değerli tekniklerden biri olan damıtma fonksiyonu için kullanılan imbikler de stantta görülebilir. Ortaçağ’da gülüyle meşhur Şam bölgesinde kullanılan ve Dımaşkî’nin (ö. 1327) tanımını verdiği gül suyu üretimi aleti yani bir nevi endüstriyel imbik modeli, Endülüslü doktor el-Zehravî’nin gül suyu damıtma düzeneği ve Ebubekir er-Razî’nin tanımından hareketle hazırlanan imbik sistemi stantta yer alıyor.
Ortaçağ İslam tıbbında kullanılan çeşitli cerrahi aletler de standın dikkat cazip bir öteki kısmını oluşturuyor. Bunlar ortasında diş taşlarını gidermek için kullanılan kazıcıyı (raspatör), piston şırınga, mişdah, makas, neşter, kanca, sonda, katarakt iğnesi, koter üzere tıbbi aletler sayılabilir.
13 YAZMA ESER
100 Nesnede İslam Bilim Tarihi Sergisi’nde bilim ve tekniğe dair alet ve buluşların yanı sıra İslam bilim tarihine kaynaklık eden Seyyid Lokman, Takiyyüddin, İbn Haldun, el-Cezerî, İbn el-Heysem, el-Kindî, ez-Zehravî üzere İslam alımlarının kaleme aldığı 13 yazma eser de ziyaretçilerin ilgisine sunuluyor.
12 Temmuz’a kadar açık olan 100 Nesnede İslam Bilim Tarihi Standı hafta içi 10:00-16:00 saatleri ortasında ziyaret edilebilir.
