İlahi Komedya birincisi 2020’nin Eylül ayında Alfa Yayınları’ndan Sevinç Elpida Kara’nın çevirisi, Seçkin Erdi’nin çeviri, ihya ve notlarıyla; ikincisi 2021’in Mart ayında Everest Yayınları’ndan, Ayçin Kantoğlu’nun çeviri ve notlarıyla tekrar yayımlandı. Her iki çeviri de, İlahi Komedya’yla Türk okuyucuları ortasındaki arayı, biraz daha kısalttı denilebilir. Daha evvelki yıllarda Feridun Timur düzyazı, Rekin Teksoy ise, şiir formunda çevirmişlerdi Komedya’yı.
Görüldüğü üzere İlahi Komedya’ya karşı ağır bir ilgi var. Farklı bireylerin onu Türkçeye çevirmesi de bunu göstermektedir. Her çevirinin, kendi içinde olumlu-olumsuz, başarılı-başarısız istikametleri bulunuyor. Bunları karşılaştırarak okumak ve ortalarındaki fark ve benzerliklerini işlemek, farklı bir yazının hususudur. Kısaca kelam edecek olursak, Sevinç Elpida Kara ve Seçkin Erdi’nin Komedya çevirisi, güya 14. yüzyıl İtalyancası temel alınarak yapılmış. Dante, Komedya’nın birinci kitabı olan Cehennem’in Kanto IV’ünde aslında kendini hangi şair kümesi içinde gördüğünü söylemektedir. O kendini Homeros, Horatius, Ovidius, Lucanus ve Vergilius’tan sonra gelen, altıncı “âlim şair” olarak görür: “Altıncı oldum bu türlü âlimler arasında”. Münasebetiyle Komedya çevrilirken, hiç olmazsa bu şairlerin kullandıkları lisan, üslup, hasebiyle oluşturduğu aura da dikkate alınmalıdır. Kara ve Erdi’nin Komedya çevirisinden bu yüzden Azra Erhat ve A. Kadir’in Homeros, İsmet Zeki Eyüpoğlu’nun Vergilius çevirilerinin tadı alınır.
Ayçin Kantoğlu’nun çevirisi ise, açıklığı, anlaşılırlığı, rahat okunurluğu açısından kıymetli. Kendi içinde bir şiirselliği de var bu çevirinin. Lakin metnin özgününe yakın müzikalite, akış ve aura oluşturmada Kara ve Erdi kadar başarılı olduğu söylenemez. Komedya’yı birinci okuyacaklar için Kantoğlu’nun, bu okumaları devam ettirmek, derinleştirmek isteyenler içinse, Kara ve Erdi’nin çevirileri tavsiye edilebilir.
KOMEDYA’YI OKUMAK SIKICI MI?
Pekala Komedya’ya duyulan ilgi ve merak neden bu kadar ağırdır? Kendi deneyimlerimden biliyorum, Komedya’dan ne kadar kaçarsanız kaçın, o sizi kesinlikle bulur. Jorge Luis Borges’de olmazsa T. S. Eliot’ta, Ezra Pound’ta olmazsa Erich Auerbach’ta karşınıza çıkar ve beni okumadan, bu isimlerden de çok bir şey anlayamazsın imasında bulunur. Yıllar evvel Teksoy’un çevirisini yarıda bıraktığımda, bir daha Komedya okumayacağımı sanmıştım. Zira Komedya, sıkıcı bir kitaptır. Akmaz. Aksa da, onda anlayarak, lezzet alarak ilerleyemezsiniz. Hiç olmazsa birinci okumada böyledir. Zira Dante, yüzlerce olay, isim, tarikat, savaş ve kitaptan kelam eder. Bunların hepsini bilmemiz mümkün değildir. Bir Türk olarak özelde Floransa, genelde Avrupa tarihine bu kadar hakim olmamızı esasen kimse bizden beklemez. Dante ayrıyeten kelam ettiği bütün olay, tarikat, şahıs, keşiş yahut savaşı kısa, en fazla bir kantoda anlatır. İlerleyen kantolarda o isimlerle bir daha karşılaşmayacaksınızdır. Destanda seyahat metaforunun kullanılmasının dezavantajıdır bu. İlyada’da bu türlü değildir. Homeros, her şahsı, neredeyse bütün sülalesiyle birlikte anlatır. Kahramanlarının meziyetlerini sıkılmadan tek tek sıralar. Dante’de buna rastlamazsınız. Güya herkes biliyormuş üzere ismi yahut olayı söyler geçer Dante. Sonra da o isim ve olayı yargılar. Sorgulamaya da pek rastlanmaz onda. Yalnızca birtakım kantolarda, şaşırıp, sorular yönettiği görülür, karşılaştığı bireylere. Yanıtını alır almaz da ilerler. Dipnotların yardımıyla bunlardan bir şeyler anlayayım dediğinizde ise, şiirsel akış daima sekteye uğrar. Kelamlık okur üzere okumak zorunda kalırsınız Dante’nin yüzyılları aşıp gelen destanını. Bu da bir yerden sonra sıkılmanıza neden olur.
MÜELLİFLERİ ETKİLEYEN BİR YAPITTIR
Ama Borges İlyada, Don Kişot, Kitabı Kutsal ve Binbir Gece Masalları’yla birlikte kesinlikle İlahi Komedya’yı da anar. T. S. Eliot’ın en çok etkilendiği yapıttır Komedya. Bunu onun hem şiirinden, hem din tasavvurundan, hem de denemelerinden anlayabiliriz. Eliot denemelerinde öbür ele aldığı şairleri de kesinlikle Dante’yle kıyaslayarak konumlandırır. Ezra Pound’un Kantolar’ı okunduğunda, onun da Dante’den esinlenerek Cehennem, Araf ve Cennet’ten oluşan, üç kitap tasarladığı, şiirlerinin kurgusunu Komedya’nın Kanto’larına bakarak oluşturduğu fark edilir. Alışılmış Pound, imgecidir. Dante ise romantik. Sembol ve tasvirlere başvurur Dante. Karakterini de tarihi şahıslardan seçer. (Belirtmeden geçmeyelim, Louis Gillet’e nazaran Dante’nin kurgu, imge ve tasvir açısından çağdaşlarını geride bırakmasının sebebi, Doğu metinlerinden çokça istifade etmesidir.) Auerback’ın İstanbul yıllarında Komedya’yı elinden düşürmediğini öğrendiğimizdeyse, şunu fark ederiz: Avrupalı sanatkarların, filozofların hangisini elimize alırsak alalım, yolumuz kesinlikle Komedya’ya çıkacaktır. Neden sanki? Neden her Avrupalıda bir Dante vardır?
Dante Komedya’da anlattığı üzere nitekim Cehennem, Araf ve Cennet’i gezmemiştir. Buna kendisinin inandığını da söyleyemeyiz. Fakat inanmış üzere anlatıyor. Etkileyiciliğinin sebeplerinden biri bu inançtır. Başkasıysa, Dante kendine kadar gelen, özelde Floransa ve İtalya’nın, genelde ise Avrupa’nın zihin tarihini yazmıştır. Siyasi, kültürel, felsefi, sanatsal, toplumsal ve dini tarihi de buna dahil edebiliriz. Pound, Dante’yi yalnızca Avrupa’nın değil bütün dünyanın zihin tarihini yazmak isteyerek aşmaya çalışır. Ne kadar aştığı tartışmaya açıktır. Bu noktada Eliot’ın “Dante ile Shakespeare dünyayı ortalarında paylaşır.” kelamını hatırlayabiliriz. Avrupa merkezli düşünüldüğünde, Eliot hakikat bir tespitte bulunur. Ancak bu doğruluğun içinde, Dante’nin Komedya’da aktardığı yanlış bilgiler kadar yanlışlık da vardır. Kara, Erdi, Kantoğlu ve Timur çevirilerinin ehemmiyeti burada kendini gösteriyor. Seçkin Erdi’nin açıklayıcı ve bilgi aktarıcı dipnotlarından da, Dante’nin yanlışsız ve yanlış bilgilerine vakıf olunabilir. Ancak sorun Dante ne kadar cahildir yahut ne kadar yanlış bilgi aktarmıştır problemi değildir. Sıkıntı, Dante’nin temsil ettiği zihniyeti (duygu ve niyet dünyası, hatta buna şuur dışını da dahil edebiliriz) ne kadar etkileyici ve pürüzsüz bir halde okuyucusuna aktardığıdır. Bu noktada başlar Komedya’nın vazgeçilmezliği. Dante, kendi çağını ve kendinden evvelki çağları, Avrupa’yı merkeze alarak, üç farklı kitapta destanlaştırmayı başarmıştır.
ZİHNİYETİ UYGUN OKUMAK GEREKİR
Türk okuyucuları için de Komedya’nın kıymeti bu noktada başlar. Öbür türlü Dante’nin kendini içine dahil ettiği “âlimler” üzere âlim olduğu da söylenemez. Komedya’da altını çizeceğiniz, bilgece, hikmet dolu diyebileceğiniz çok az mısra vardır. Bir Homeros yahut Shakespeare’in hayatı çözen, insanı yorumlayan taraflarına Dante’de rastlanmaz. O, olay anlatır, aktarır, yorumlar, yargılar. Yargı ve yorumlarında da Dante’nin, o denli yepyeni bir taraf aramak beyhudedir. O, sıradan bir katı Katolik’ten farklı bakmaz hayat ve beşere. Tarihe bakışı da tıpkı formdadır. Mesela en çok yardım aldığı, yapıtında de kendine rehber edindiği, Cehennem seyahati boyunca “üstadım” diye de yücelttiği Vergilius’u bile, işte Cehennem’den dışarıda düşünemez. Zira ona nazaran vaftiz olmayan hiç kimse, -evet, hiç kimse- Cennet’e giremeyecektir. Vaftizi de Dante, Hz. İsa’yla başlatır. Halbuki İncil’de Vaftizci Yahya’nın Hz. İsa’dan evvel ve sonra birçok kişiyi vaftiz ettiği anlatılır.
Bu noktada Komedya’nın yansıttığı zihniyeti düzgün okumak gerekir. Bunu da, Komedya’ya yönelik bütüncül bir bakış geliştirerek yapabiliriz. Komedya’nın kesimleriyle birlikte asıl bütünüyle uğraşmak gerekir. Kesimlerde zira söz ettiğimiz üzere, birçok garez ve bilgi kusuru vardır. Bütüne baktığımızdaysa, Dante’nin aslında Cehennem, Araf ve Cennet’i bu dünyada gördüğünü fark ederiz. O insan ömrünü ve tarihini de bu sıralamayla yorumlar: Kişi evvel, yani gençliğinde cehennemi yaşar; sonra yetişkinliğinde arafı, ihtiyarlığındaysa, cenneti. Dünya tarihi açısından baktığımızdaysa, Dante sanki Cennet diyerek ne kadar Avrupa sömürgeciliği ve hakimiyetini kast etmiştir? Araf dediğiyle ne kadar Avrupa’nın Orta Çağı’nı sembolleştirmiştir? Cehennem’leyse, ne kadar iki dünya savaşının imasında bulunmuştur, düşünmeye ve araştırmaya kıymet.
Dante’nin Komedya’yı Cehennem, Araf ve Cennet diye bölümlendirmesinin öbür bir mecazi anlamıysa, kelamını ettiğimiz Avrupalı zihniyet ve muhayyilesinin bölümlendirilmesidir. Dante’nin zihniyle temsil edilir, bu zihniyet. Bu zihinde eleştirilen; günah, yakışıksız ve yanlış olarak kabul edilen olay ve şahıslar Cehennem kitabında (Ne tesadüf! Cehennem, Dante’nin sevmediği beşerlerle, siyasi düşmanlarıyla doludur.); kuşkuda yahut çelişkide kalınan olaylar Araf’ta; uygun, yanlışsız, hoş, sevap diye nitelendirilen olaylar ise Cennet’te işlenir. Katoliklerin teslis inançları, bu biçimde zihinsel bölünme varyantıyla tekrar kendini gösterir. Öbür bir sözle bu dini inanç, zihin dünyasında Cehennem, Araf ve Cennet olarak yeni sembollerine kavuşur. Bilindiği üzere Batı medeniyetinin üç ana kökeni vardır: Yunan, Roma ve Hristiyanlık. Dante, Hristiyan olduğu için, aslında inanmaması gereken Plutus, Medusa, Kentaur üzere Yunan ve Roma ilahlarını, canavarlarını da cehenneme sokar, cezalandırır; bir halde onları tekrar anlamlandırmış olur. Bu da şunu göstermektedir: Dante, Yunan ve Roma mirasını es geçemez; putperesttir bunlar deyip, yok sayamaz, onları da adeta Hristiyanlıkla, işte bu Cehennem, Araf, Cennet ayrımıyla paka çıkarmaya ya da temsilcisi olduğu zihniyette tekrar yorumlamaya ve tanzim etmeye çalışır.
Son olarak, Alfa Yayınları’nın Komedya baskısında kullanılan Sandro Botticelli çizimlerinin, en az epik anlatım kadar etkileyici olduğunu belirtelim. Everest’in Komedya baskısında da fotoğraflar var, lakin bunların kime ilişkin olduğu yazılmamış.