ZEYNEP TUBA KESİTLİ
Temmuz 1995’te, Srebrenitsa’da savaşın vahşetinden kaçarak Birleşmiş Milletler tarafından korunan inançlı bölgeye sığınan binlerce Boşnak, çaresizce ve tüm dünyanın gözü önünde Sırp güçlerinin eline öylece teslim edildi. Yaklaşık üç günde 8 bini aşkın Boşnak, sistematik bir biçimde türlü azaplara maruz kaldı ve katledildi. Hasan Nuhanovic’in şahsî kıssasından yola çıkarak beyaz perdeye uyarlanan “Quo Vadis, Aida?”, bundan tam 26 yıl evvel yaşanan Srebrenitsa katliamını tüm çıplaklığıyla milletlerarası toplumun vicdanına sunuyor. Bosna Hersekli direktör Jasmila Zbanic’le sinema hakkında konuştuk.
Srebrenitsa soykırımı ya da Bosna Savaşı hakkında birçok sinema var. Bu sineması yapmak için sizi motive eden neydi ve neyi farklı anlattığınızı düşünüyorsunuz?
“Quo Vadis, Aida?” Srebrenitsa soykırımı hakkında yapılan birinci uzun metrajlı sinema. Sineması yapmak yıllar sürdü. Yola çıkarken birkaç motivasyonum vardı. Srebrenitsa, Bosna’daki beşerler için büyük bir travma. Savaş sırasında, insanların dış tehditlere karşı güvenliğini ve asayişin sağlanmasını garanti eden bir BM İnançlı Bölgesi ilan edildi. Srebrenitsa, Berlin’e iki saatten az, Viyana’ya ise 45 dakikalık arada. İşte temel korkutucu olan da bu; milyonlarca kere “Bir daha asla!” dedikten sonra bu soykırım 20. yüzyılda Avrupa’nın gözleri önünde yaşandı. Sonuç ise ortada. Neredeyse yok olan emniyet duygusu, BM üzere kurumlara karşı tükenen itimat, ölmek zorunda kalan binlerce kişi ve bu ölümlere yas tutan çok daha fazlası. Şahsen Srebrenitsa bana çok yakın zira kuşatma altındaki Saraybosna’daki savaştan sağ çıktım. Srebrenitsa halkıyla mukadderatımız tıpkı olabilirdi. Her vakit orada antalya escort yaşananlar hakkında bir sinema yapılması gerektiğini düşünürdüm lakin o kişinin ben olacağını hiç kestirim etmezdim. Bununla birlikte yaşananlar hiçbir vakit aklımdan çıkmadı. Bu hususta bulabildiğim her şeyi okudum ve dört sinemadan sonra -bir sürü mahzurla karşılaşacağımı bildiğim halde- bu sineması yapmaya hazır hissettim.
MAYIN TARLASINDA YÜRÜYOR ÜZEREYDİM
Sinemada, Aida’nın bitmek bilmeyen koşturmacası, sivillerin Sırplar tarafından götürülmesi, cenazelerin teşhisi, kurbanlarla faillerin birebir salonda çocukları izlemesi üzere çok dokunaklı sahneler var. Ayrıyeten, sürece dair birçok ayrıntısı da sinema boyunca görüyoruz. Gerçek olaylardan yola çıktığınızı düşünürsek, bu senaryonun oluşum kıssası nedir ve ardında nasıl bir gayret var?
Her ayrıntı birkaç sefer denetim edildi ve memnunlukla söz edebilirim ki hayatta kalanlar sinemada aktarılan her şeyin gerçek olduğunu teyit ettiler. Üzerime büyük bir sorumluluk almıştım ve yaşananları nasıl göstereceğimi düşünüyordum. Bazen bir mayın tarlasında yürüyor üzere hissettim. Seyircilere karşı hem 100 dakika içinde tüm öyküyü anlamalarını sağlayacak hem de hisleri, karakterleri ve gerçekleri dürüst bir biçimde aktarabilecek bir sinema yaratma sorumluluğunu taşıyordum.
SAVAŞ HER VAKİT KÂRLA İLGİLİDİR
O günlere dönersek Türkiye, Bosna-Hersek’teki süreci yakından takip etti ve net bir formda Bosna-Hersek’in yanında yer aldı. Sıradan vatandaşlar için de durum birebirdi. Srebrenitsa’nın çektiği acılara ve ıstıraplara deva bulmak için kampanyalar düzenlendi, savaşı ve soykırımı görünür kılmak için neredeyse her fırsat kullanıldı. O denli ki bu gayretler benim çocukluk anılarımda bile kıymetli bir yer tutuyor ve bugün hala Türk alanya escort halkının zihninde yaşıyor. Kuşkusuz bunda iki toplumun ortak dini ve tarihi kodları değerli bir role sahip. Pekala, Srebrenitsa ve Bosna-Hersek’te yaşananlara baktığınızda, savaşı tetikleyen en önemli neden bu kodlarla çatışma mı yoksa yıkılan Yugoslavya’dan en fazla hissesi almak üzere yeni politik nedenler mi?
TRT bizim için çok kıymetli olan bu sinemanın ortak imalcisi. Eksiksiz bir işbirliğimiz vardı. TRT Genel Müdürü ve İdare Heyeti Lideri Sayın İbrahim Eren ve TRT Ortak ve Dış Üretimler Müdürü Sayın Faruk İtimat senaryo ve taslak kurgudan sinemanın son haline kadar bize takviye oldular. Hatta Oscar kampanyamız müddetince bile bize dayanaklarını gösterdiler. Türkiye›deki insanların bu sineması izleme bahtına sahip oldukları için memnunum.
Savaşın siyasi nedenleri hakkındaki sorunuzla ilgili olarak, birçok insanın bundan kar elde ettiğini düşünüyorum. Savaştan evvel tüm mallar halka, devlete aitti. Artık bankalarımızın, fabrikalarımızın ve mülklerimizin birçok varlıklı ailelere ve yabancı şirketlere ilişkin, sırf küçük bir hisse halkın. Evet, savaş her vakit kârla ve kâr etmekle ilgilidir.
Yugoslavya’nın dağılmasıyla tohumları atılan sürecin sonunda bu olaylar yaşanıyor. O rejimi de yaşayan biri olarak, dağılmadan evvel soykırım düzeyinde olmasa da günlük hayatta etnik farklılıklar sebebiyle bir dezavantaj yaşanıyor muydu, kıymetlendirebilir misiniz?
Savaşın farklılıklar yüzünden başladığına inanmıyorum. Bence uluslar ve dinler savaşı başlatmak için mazeret olarak kullanıldı, kullanılıyor. Dediğim üzere, savaş her vakit kârla ilgilidir.
JASNA, ÇOK BAHADIR BİR BAYAN
Sinemanın ana oyuncu takımının performansı sahiden çok başarılı. Bilhassa Jasna Djuricic’in performansı, sinemanın duygusal temposunu son sahneye kadar canlı belek escort tutmayı ve daha da değerlisi bunu gerçekleri gölgelemeden yapmayı başarıyor. Jasna’nın bu sinemaya dahil oluş hikayesini öğrenmek isteriz. Ayrıyeten bir Sırp olması itibariyle rolünün gerçek ömürde karşısına çıkarabileceği aksilikler hakkında ne düşünüyor?
Senaryo, takım ortasında paylaşılmaya hazır olduğunda üretimcimiz Damir Ibrahimovic ile oyuncular hakkında konuşmaya başlamıştık ve çabucak “Bu Jasna, daha fazla aramamıza gerek yok,” dedik. “Sesini Duyuramayanlar İçin” sinemamda Jasna Djuric ile çalıştım. Ayrıyeten yaptığı birçok tiyatro gösterisi ve sineması izledim. İnanılmaz derin oyunculuk hünerlerine ve güce sahip. Birlikte çalışmak çok hoş. Gerçek, kesin, her vakit en düzgününü talep eden ve direktöre büsbütün güvenen bir oyuncu. İşbirliğimiz çok doğaldı.
Evet, Sırp ve sağcı medyanın kimileri ona hain dedi. Bir sanatçı olarak tüm manilere karşın gerçeği arayan çok yürekli bir bayan.
FİGÜRANLAR, KAMPIN ESKİ MAHKÛMLARI
Yeniden oyunculardan gidersek, hayli kalabalık sahneler var ve bu sahnelerde şahsen soykırımı ve savaşı yaşayan lokal halkın rol aldığını biliyoruz. Bu sinemanın çekimini zorlaştırdı mı yoksa vermek istediği iletisi perçinleyen bir faktör mü oldu? Paylaşabileceğiniz anekdotlar var mı?
Birtakım figüranlarımız aslında toplama kampının eski mahkumlarıydı. Bunu öğrenmem çok garipti. Erkeklerin kamyona tırmanmaya zorlandığı bir sahne çekiyorduk, bu yüzden figüranlara nasıl yapacaklarını anlattık. Sonra bir adam bana dedi ki: “Bizi bu türlü almıyorlardı,”. Başlangıçta anlamadım. “12 ay boyunca bu toplama kampındaydım, muhafızlar ve askerler bize bu türlü buyruk vermiyorlardı. Bizi ellerimizi başımızın gerisine almaya zorladılar,” diye devam etti. Öbür beşerler da “Ben de buradaydım, ben de!” diyerek sohbetimize katıldılar. Bu adam nasıl yapmamız gerektiğini söyledi, biz de onun talimatlarına nazaran sahneyi çektik. Bu halde figüranların birçoğunun Heliodrom’daki toplama kampının eski mahkûmları olduğunu öğrendim. İç yerler Stolac’ta ve dış yerler Mostar’da çekildi, bu iki kent 40 dakika uzaklıktaydı. Bu yüzden, evvel iç sonra dış çekim yapmak zorunda kaldık ki bu herkesin varsayım edeceği üzere hayli karmaşık. Sıcaklığın 40 derece olduğu Haziran ve Temmuz aylarında dış yerleri çektik. Her gün 10 civarında acil müdahalede bulunduk, beşerler sıcaktan bayılıyorlardı.
Srebrenitsa katliamı, ona maruz kalan kuşağın hala ortamızda olduğu çok canlı bir olay. Dünyada ve bilhassa Avrupa’da bu çok yakın deneyimlere karşın, çok sağcı telaffuzların güç kazandığını, dünyada her zamankinden daha fazla mülteci hareketliliği ve etnik çatışma olduğunu görüyoruz. Sizce siyasetin ve kurumların bu tecrübelerden ders almasını engelleyen temel faktör nedir?
Geçmişimizden ve yanılgılarımızdan neden ders almadığımıza dair bir yanıtım yok. Bence farklı bir eğitim almalıyız. Mitolojiye değil, empati ve dayanışmaya dayalı eğitim. Umarım bunu ve farklılıklarımıza karşın hepimizin insan olduğunu öğreneceğiz.