Diyarbakır’da 650 yılından kalma cami zamana direniyor

Diyarbakır, İslam orduları tarafından kuşatıldıktan günler sonra 27 Mayıs 639 yılında fethi gerçekleşti. Kent merkezinin fethinden günler sonra İslam orduları ile İran orduları ortasında günümüzde Kocaköy ilçesinde bağlı Bozbağlar köyünde bir savaş daha yaşandı.

Bu savaşlardan sonra ve mescitte bulunan kitabeden de yola çıkılarak bugüne dek olumsuz kurallara karşın ayakta kalan ilçenin tarihi Ulu Mescidi 650 yılından kalma bir cami olarak değerlendirildi. Cami, periyot devir pirler tarafından tamir ve eklentileri yapılırken, son hali 2019 yılında onarımı yapıldı. Cami, günümüzde de bakıma gereksinim duyarken hala varlığını sürdürüyor.

Caminin tarihi hakkında mevzuya vakıf olan ilçe vatandaşlarından Naci Akdemir, caminin Anadolu’nun en eski mescitlerinden kuvvetle beklenen olduğu değerlendirmesinde bulundu. Bunu kati olarak ileri sürebileceğini belirten Akdemir, “Diyarbakır kent merkezinin Müslümanlar tarafından fethi 27 Mayıs 639 yılında gerçekleşti.

Bundan birkaç hafta sonra ilçemize bağlı Bozbağlar köyünde İslam orduları ile İran orduları ortasında bir savaş daha oldu. Müslümanlar muzaffer oldu. Ve buralar benim kanaatime nazaran Haziran 639 yılında fetih edildi. Ve cami benim kanaatime nazaran en geç 650 yılından kalma bir camidir.

Zira bu mescitte 1355 yılından kalma kitabe vardı. Bu kitabe bir tamirat ve eklenti kitabesiydi. Şunu anlayabiliriz 1350’li yıllarda 14’üncü asrın ortalarında tamirat görecek kadar eskiydi” dedi.

“Eski bir Hristiyan yahut paganizm mabedi olup daha sonra mescide tahvil edildiği yolunda rastgele bir bilgi yok”

“Caminin temel yeri şu an bulunduğumuz beşik tonozlu klasik şark tipi camidir” diyen Akdemir, kelamlarını şöyle sürdürdü:
“Bulunduğumuz yerin sol ilerisinde son cemaat yeri vardı. Lakin caminin müştemilatı günlük olarak yahut vakte bağlı olarak meydana gelen gereksinimlere binaen ek edilmiş kısımlardır. Kiliselerin girişi doğuda olur. Lakin bu caminin girişi bütün mescitlerde olduğu üzere kuzeydedir. Doğudan burada bir giriş olduğuna dair rastgele bir belirti elimizde yok.

Buranın kilise olduğuna dair rastgele bir mozaik, istavroz hali bunu destekleyen rastgele bir belirti elimizde mevcut değil. Yapının bütün biçimi şemali, eklentileri, girişi, çıkışı buranın bir cami olarak inşa edildiğini bize gösteriyor.

Buranın eski bir Hristiyan yahut paganizm mabedi olup daha sonra mescide tahvil edildiği yolunda rastgele bir bilgiye sahip değilim.”

“1300 yıllık bir cami”

Türkiye’nin birçok yerinde bu nitelikte mescitler olduğunu aktaran Akdemir, “Kiliseyken mescide tahvil edilmiş yerler vardır. Paganizme ilişkin bir yer iken mescide tahvil edilmiş yerler vardır. Ama Kocaköy Mescidinde bunu gösterecek rastgele bir belirti elimizde yok. Benim kanaatime nazaran 1300 yıllık bir cami. Şu bulunduğumuz yerin ilerisinde bir çilehane vardır. Buna halvethane derler, itikaf yeri derler.

Eski mutasavvıflar gelip oraya girerlerdi bir hırka ve bir lokma ile halk lisanında artık tabir haline gelmiştir. Hem Kürtçe hem de Türkçe’deki ‘bir hırka bir lokma’ kelamı buradan gelir. En az 40 gün burada sıkıntı çekerlerdi. Delillere gelince, fetihten sonra kesinlikle bu üzere yerlere bir mabet yapılır, ,insanlar oraya sarfiyat Cuma namazlarını eda ederlerdi” sözlerinde bulundu.

Bir de 1355 tarihini gösteren bir kitabenin son tamirattan evvel var olduğunu kaydeden Akdemir, kelamlarını şöyle tamamladı:
“Bu kitabe şu anda mevcut değil. Nerede olduğunu bilmiyorum lakin elimde fotoğrafı var. Caminin 1954’ten sonra temelli bir tamirat gördüğünü biliyoruz.

O sırada Kocaköy’de pirlik icazetini yeni alan Pir İsmetullah Efendi camiyi asıllı bir tamirden geçirmiştir ve en son 1975 Lice sarsıntısından sonra yine birebir zat tarafından caminin abdesthaneleri, abdest havuzları, gusül havuzları, gasilhane elden geçirildi. Lakin son tamirat bundan 2-3 sene öce Vakıflar tarafından geliştirilen bir proje ile yapıldı ve son halini o vakit aldı.”