Türkiye coğrafik pozisyonu ile dünyanın en kıymetli zelzele jenerasyonunda yer alan ülkeler ortasında bulunuyor. Bu gerçek vakit zaman yaşanan şiddetli sarsıntılarla kendini acı bir formda hatırlatıyor. Travmatik ve hayati risk yaratan bir zelzelenin ortasında kalan insanlarda ise süreksiz ya da kalıcı ruhsal rahatsızlıklar ortaya çıkabiliyor. En sık görülen rahatsızlıkları ise akut ve travma sonrası gerilim bozukluğu oluşturuyor. Kabuslar, yabancılaşma, zelzelesi hatırlatan yer ve yerlerden kaçınma üzere problemlerle kendini gösteren bu rahatsızlıklar tedavi edilmezse kalıcı hale gelebiliyor. Psikiyatri Uzmanı Dr. Serkan Akkoyunlu, zelzele sonrası gelişen travma ve ruhsal rahatsızlıklar ile tedavileri hakkında bilgi verdi.
Kimi psikiyatrik bozukluklar ortaya çıkabilir
Sarsıntı anında tabiatı gereği bir endişe, dehşet anı olarak yaşanır ve bu tüm benliği kaplar ve diğer bir şeye odaklanmak, düşünmek pek mümkün olmaz. Sarsıntıya maruz kalan bir kişi bir an evvel tehditten uzaklaşmak, kaçmak ister ve o denli davranır. Dehşet anında verilen reaksiyonlar içerisinde gerçek dışılık hissi, yabancılaşma ve tepkisizlik yani “dona kalma” diye tabir edilen durumlar gelişebilmektedir. Sonrasında ise kimi beşerler sarsıntı anını ve ertesinde olanları tam olarak hatırlamakta zorluk çekebilirken, sarsıntı sonrasında kişinin dünya ve kendisi ile ilgili niyetleri de sarsılabilir. “Güvendeyim, bana bir şey olmaz” üzere inanışların yerini her an “kötü şeyler olacak hiçbir şeyi denetim edemem” üzere olumsuz inançlar alabilir. Güvenlik algısını bozabilen bir felaket sonrasında kişi fonksiyonel olmayan nedenlere atıflarda bulunarak kendini suçlamaya, diğerlerine öfke duymaya başlayabilir. Bununla birlikte travma tüm inançların bile sarsılmasına neden olabilmektedir.
Zelzele travmatik, kişinin fizikî bütünlüğünü bozma ihtimali de olan bir tabiat olayıdır. Öbür travmatik doğal felaketler üzere zelzele de birçok psikiyatrik bozukluk ile alakalı olabilmektedir. Bunların başında akut gerilim bozukluğu ve travma sonrası gerilim bozukluğu gelmektedir. Bununla birlikte panik atak, panik bozukluğu, öbür tasa bozuklukları, depresyon ve sıkıntılı yas yansıları de yaşanabilmektedir.
Sarsıntı üzere afetler sonrasında ortaya çıkan psikiyatrik bozukluklar kendisini daha çok istenmeyen anılar, düşler, olayı tekrar yaşar üzere hissetme, fizyolojik uyarılma ile olayı tekrar hatırlama, sarsıntısı hatırlatan durumlar ve yerlerden kaçınma ya da bu üzere yerlerde eza çekme belirtileri ile göstermektedir. Bu belirtilere ayrıyeten bulunduğu ortama yabancılaşma yahut gerçek dışı olma hisleri, çabuk irkilme, öfke kontrolünde zorlanma, uyku bozukluğu ve içe kapanma da eşlik edebilmektedir. Ayrıyeten, sarsıntı üzere büyük çaplı travmalarda kayıpların olması yas süreci ile ilgili sorunların bu belirtiler ile iç içe girmesine neden olabilirken, fizikî bir baş travmasının varlığı bu belirtileri daha karmaşık hale getirebilmektedir.
Bayan ve çocuklarda daha çok görülüyor
Sarsıntıya maruz kalmış çocuklardaki belirtiler, yetişkinlerin yaşadığı problemlere benzemekle birlikte çocuklar bazen olayı oyunlarında yine canlandırabilirler. Bununla birlikte huzursuzluk, içeriğini anlatamadıkları kabus, gece panik halinde dehşetle uyanma üzere durumlar ortaya çıkabilmektedir.
Yapılan çalışmalar afet sonrası psikiyatrik problemlerin görülme sıklığının yüzde 20’lerde olabileceğini ortaya koyarken; bayanların, yaşı küçük olanların ve daha öncesinde psikiyatrik bozukluğu bulunanların bu durumdan daha fazla etkilendiğini göstermektedir. Buna ek olarak yalnızca zelzele anını yaşayanlar değil, bir biçimde yakınını kaybedenler ve sarsıntının arkasında bıraktıklarına maruz kalanlar da psikiyatrik problemler yaşayabilmektedir.
Rahatlamak için yapılabilecekler
Zelzele üzere doğal afetler sonrasında akut gerilim bozukluğu ve travma sonrası gerilim bozukluğu üzere psikiyatrik problemler yaşayan bireylerin uygun vakitte uzman bir psikiyatriye başvurmalarında yarar bulunmaktadır. Bu doğrultuda travma yaşayan şahıslar kendilerini rahatlatmak maksadıyla yapması gerekenler şunlardır:
– Zelzele sonrası bilhassa Covid-19 pandemi sürecinde kişinin nerede barındığı, kendisini nasıl muhafazaya devam edeceği ehemmiyet taşır. Bu sebeple bireylerin öncelikle kendilerini itimat altına almaları gerekir.
– İnançlı ortamın sağlanmasından sonra kişinin toplumsal yaşantısını sürdürmesi, tekrar rutinlerini oluşturması ve etrafından dayanak alması kıymetlidir. Bilhassa yas sürecinde cenazelere katılmak, dini ritüelleri yerine getirmek, yaşanan kayıplarla ilgili gereksinim duyulduğunda öbürleri ile konuşmak ve paylaşmak yarar sağlar.
– Travma sonrası ortaya çıkan çoklukla çok şiddetli olmayan belirtiler bir mühlet sonra resen de düzelebilir. Lakin kişi kendisi bu belirtilerle başa çıkmakta zorlanıyorsa profesyonel bir yardıma başvurabilir.
– Profesyonel yardım, kişinin problemlerini çözme manasında krize müdahale halinde olur. Travma sonrası belirtilerle kontaklı çeşitli psikoterapiler ve ilaç tedavileri uygulanabilir. Psikoterapi içerisinde dehşet ve dert ile irtibatlı hale gelen durumlar, duyumlar ya da yerlerle yüzleşmek yahut düşünce veren anılar üzerinde çalışmak bireylere fayda sağlayabilir.
– Terapi ile kişinin kendisini suçlayan, travma ile kontaklı fonksiyonel olmayan niyetlerini incelemek, farklı bakış açıları geliştirmek ve bu süreç ile ilgili yeni bir mana oluşturmak sağlanabilir.
– Çocukları inançta hissettirmek, yeteri kadar garanti vermek, şayet anlatma ya da oyun oynama muhtaçlığı duyuyorsa bu gereksinimi karşılamak gerekir. Çocuklardaki problemle başa çıkılamadığı durumlarda da bir profesyonelden yardım almak ihmal edilmemelidir.
– Kayıpları olanlar doğal olarak bir yas süreci yaşar. Bu kaybın beklenmedik, ani, travmatik bir kayıp olması bu yas sürecini daha fazla şiddetlendirebilir. Bu üzere durumlarda yasın olağan bir reaksiyon olduğu, hüzün, öfke, rahatlama üzere çok farklı hislerin bir ortada olabileceği bilinmelidir. Acılar paylaştıkça azalır. Acıyı paylaşmak, toplumsal dini ritüellere katılmak bir manada yasın acısını yaşamayı kolaylaştırır.
– Kayıp yaşayan bireylerin vefatı idrak etmesi, acısını yaşantılaması, günlük sistemini kaybettiği kişi olmadan tekrar oluşturması gerekir. Lakin yas çok zorlayıcı ve kişinin yaşantısını sürdürmeyi engelliyorsa, üzerinden çok vakit geçmesine karşın acı çok canlı yaşanıyorsa ve kişi kendine ziyan vermeyi düşünüyorsa bu süreç sorunlu hale gelmiş olabilir. Bu çeşit durumlarda profesyonel yardım almaktan kaçınılmamalıdır.
– Travma sonrasında ve yas sürecinde ortaya çıkan depresyon, akut gerilim bozukluğu, travma sonrası gerilim bozukluğu ve öteki korku bozuklukları üzere bir psikiyatrik rahatsızlık için psikoterapi formülleri dışında aktif ilaç tedavileri de mevcuttur.