MUSTAFA YADİGAR
Anı halk üstâd elinden öğrenür
Âşık Paşa
Rivayete nazaran Osmanlı çizgi sanatının kurucusu Pir Hamdullâh’a (1429-1520), “bu yazıyı nasıl elde ettiğini sormuşlar, o da ‘Gözlerimi hocanın eline ve kalemine, kulağımı lisanına, gönlümü yazıya verdim, elimle kalemi de gereğine bağladım, bir harfi nasıl yazmak îcâbediyorsa yazıncaya kadar yazmaktan bıkmadım’ karşılığını vermiş”tir. İslam sanatlarında öteki sanat kollarında olduğu üzere hüsnühat sanatı da usta-çırak adabıyla yola çıkar. Sınır sanatını öğrenmeye tevessül eden kişi bir hoca vasıtasıyla bu sanatı icra etmeye başlar. Hoca talebe bağlantısıyla açılan bu dersin birinci sayfası, asırlara uzanan bir sanat geleneğinin kâğıda işlenmiş hali olan meşktir. Fotoğraf, tezhip ve mûsiki sanatlarında da kullanılan meşk tabirinin sınır literatüründeki manası, hocanın telebesine yazması için verdiği yazı örneğidir.
Bunun dışında hocanın yazdığı örnek yazıya (meşk) bakarak yapılan alıştırma/karalamalar ve talebenin hocasına göstermek için hazırladığı yazıya da meşk denir. Vakitle bu tabir giderek yaygınlaşmış, yazı yazmaya meşk etmek, yazı dersi öğrenmeye meşk almak, yazı öğretmeye de meşk vermek denilmiştir. Yazı yazmaya niyet eden kişi “Rabbi Yessir” duasıyla meşke birinci adımını atar. Bir mürekkebat meşki olan bu dua, yazıya başlayan kişinin sabrının ve maharetinin kâğıda yansıması için bir imtihan vesikasıdır. Harflere dair rastgele bir ölçü bilgisi olmadan yazılan bu dua niyazıyla örülü satır, talebenin şevk ve yeteneğine nazaran hal alır, duanın rahmetiyle de yazmayı kolaylaştırdığına inanılır. Bu birinci meşk satırını sebat ederek geçen kişi evvel müfredat meşkine başlar. Ferd sözünden neşet eden bu kavram, harflerin müstakil olarak yazılması ve ikili olarak birbirine bağlanmasını söz eder. Bu basamaktan sonra talebe mürekkebat meşkini talim safhasına geçer. Harflerin sözlere, sözlerin cümlelere bağlanarak metne dönüşmesini anlatan mürekkebat meşki, harflerin aralıkları, satır kompozisyonu üzere bir bütün olarak sınırın estetik esaslarını ihtiva eden kuvvetli bir eğitim sürecini içine alır. (Mürekkebat meşki içinde yazılan metinlerden bir tanesi de Hz. Muhammed (a.s.) sevgisini ve onun hoş vasıflarını ele alan manzum bir Arapça kaside olan Elif Kasidesi’dir). Mürekkebat meşkini tamamlayan kişi icazet yoluna girerek hocasının onayıyla çizgi sanatını icra etme ve imza yetkisine sahip olur.
MEŞK ANISI: MURAKKALAR
Meşk satırlarının bir ortaya gelmesiyle oluşan kâğıttan albümlere murakka ismi verilmiştir. Murakkalar, kâğıtları üst üste yapıştırmak sûretiyle karton kıvamına getirilen mukavvalar üzerine evvelce yazılıp yapıştırılan hoş yazı örneklerinin bir ortaya getirilmiş formudur. Tezhibin ve ciltlemenin tamamlanmasıyla albüm son halini alır. Sınırın bütün detaylarını bulabileceğimiz meşk murakkalarında hattatlar, harflerin boyut ve biçimini nokta ölçüsünden hareketle cümlelere akışını göstererek, meşkin insicam haritasını çizerler. Tâlim niyetiyle icra edilen meşk, vakitle bir sanat yapıtına dönüşür.
Meşkin aşka dönüşerek kıvam alması çok az hattata nasip olacak bir meziyettir. Osmanlı çizgi geleneğinde kesintisiz bir biçimde akan meşk ırmağının günümüze ulaşan seçkin temsilcilerinden biri de Mehmed Şevki Efendi’dir.
XIX. asır hattatları ortasında değerli bir yere sahip olan Mehmed Şevki Efendi, Kastamonu’nun Seydiler (Seyyidler) köyünde dünyaya geldi (1829-30). Üç yaşlarında İstanbul’a getirilen Şevki Efendi, Aksaray Yûsufpaşa’da sıbyan mektebinde okudu. Tıpkı vakitte dayısı Hulûsi Efendi’den sülüs ve nesih yazılarını meşkederek on iki yaşında icâzet aldı(1841). Şevki Efendi, Harbiye Nezâreti Mektûbî Kalemi’ndeki misyonunun yanısıra, hayatı boyunca Harbiye Nezâreti’ne bağlı Menşe-i Küttâb-ı Askerî Mektebi’nde ve iki buçuk sene Yıldız Sarayı’nda II. Abdülhamid’in şehzâdelerine yazı hocalığı yaptı. Başarılı hizmetlerinden ötürü kendisine “Mecîdî Nişânı” verildi. 13 Şâban 1304’te (7 Mayıs 1887) vefat eden Şevki Efendi, Merkezefendi Kabristanı’nda Hulûsi Efendi’nin yanına defnedildi.
YAZIDAN SANATA HATTATTAN SANATKÂRA
Şevki Efendi, ismiyle müsemmâ bir çabayla yazıyı büyük bir iştiyakla yazarak çizgisinin hoşluk boyutunu erişilemez bir mertebeye ulaştırdı. Yazdıkça ziynetleşen sınırı, satırlardan taşarak bu sanatın tarihî mecrasında yüksek bir pozisyona geldi.
Şevki Efendi talebelerine yazdığı meşklerde de büyük bir titizlik göstermiş, talebe sayısını da on kişi ile sonlandırarak bu sanattaki hassasiyetini ortaya koymuştur. İhtimamlı ve ahenkli üslubuyla sülüs ve nesih yazının estetik tarihini yazan Şevki Efendi, kişiliğiyle de bu sanatın aşılamayan bir sanatkârı olarak günümüze kadar ulaşmıştır.
Hayatının büyük bir kısmını yazarak geçiren Şevki Efendi, yazdığı yazılardan aldığı parayı hayır hasenat işlerinde kullanmayı görev edindi. Yazıdan para geldikçe “Cenâb-ı Hak tekrar benim elimden gereksinim sâhibine dağıtmak üzere nâçiz kulunu vazifelendirdi” diyerek sanatını Kuranî ahlakın veçhesiyle tamamladı. Sanat dünyasına özel koleksiyon, müze ve kütüphânelerde bulunan Mushaf, Delâilü’l-hayrât, hilye, levha, kıt‘a, murakka’ biçiminde pek çok eser bırakan Şevki Efendi’nin yankısı onun izlerini hatırlatan yayınlar sayesinde aralıksız devam etmektedir. Daha evvel birçok sınır koleksiyonunun baskısını muvaffakiyetle gerçekleştiren Kubbealtı Yayınları, Mehmed Şevki Efendi’nin Sülüs-Nesih Meşk Murakkaları ve Elif Kasîdesi kitabıyla kalemin kelamla buluşmasının merhalelerini okuyucuya aktarıyor; bir sınır sanatkârının meşk yolunda uğradığı duraklardan oluşan bir seremoni sunuyor. Türk-İslam Sanatları uzmanı, hattat Prof. Dr. Muhittin Serin’in hazırladığı Ekrem Hakkı Ayverdi Sınır Koleksiyonu’nda bulunan bu eser, reprodüksiyon fotoğrafçısı Hadiye Cangökçe’nin kadrajından geçerek Ersu Pekin’in dizaynıyla sanat kitaplığındaki yerini aldı.
Mehmed Şevki Efendi’nin muhlisâne kalple bütünleşen ihtimamlı meşkleri, lisanlara pelesenk olan “Aşk olmadan meşk olmaz” tabirinin güzide bir örneği olarak günümüzde yaşamaya devam ediyor.