Elli yıllık ilmî birikimin çalışması

SALİH ZEKİ MERİÇ

İslâmî İlimler ortasında Tefsir İlmi’nin kıymeti hakkında neler söylersiniz?

Tefsir ilmi bir bakıma bütün ilim çeşitleriyle ilişkisi olan bir koludur. Zira Kur’ân-ı Kerim’de iman temelleri, ibadetler ve günlük aile hayatı, ticaret, ziraat, iktisat akla gelebilen bütün muamelelerle ilgili temel unsur ve örnekleri bulmak mümkündür. Bu kurallara uymayanlarla ilgili ukubat denen cezalar da Kur’an’da yer almıştır. Bunların dışında peygamber kıssaları ismi altında günümüze ışık tutacak pek çok örnek Kur’an’da bulunabilmektedir.

Alanınız İslam Hukuku. Ve sizi daha çok İlmihal çalışmalarınızdan tanıyoruz. Tefsir yazma fikri nasıl hâsıl oldu? Bu süreci kısaca anlatır mısınız?

Bizim asıl alanımız İslâm hukuku ve ilmihal bilgileriyle başladı. Lakin hususları araştırıp bilgiler biriktikçe, bütün bu bilgilerin temel kaynağı Kur’an ve sünnet olduğu için, daima olarak Kur’an ayetleri ve bunlarla ilgili hadis-i şerifleri tespit etmek vakitle bu bilgileri tefsir üzerinde ağırlaştırdı. Bilhassa kararla ilgili ayetleri değerlendirirken, mezhep imamlarının, müctehidlerin ve günümüz alimlerinin bu hususlarda söylediklerini gözden geçirirken, mevzuyu aktüele getirmek için, bir ekip değerlendirmeler yapmak da gerekiyordu. Bütün bunları bir ortaya getirdiğiniz vakit, bir bahis bütünlüğü meydana geliyor. Buna iman temellerini ve evvelki peygamberin kendi toplumlarına verdikleri iletileri ve kıssaları eklediğiniz vakit tefsir ilmi ortaya çıkıyor.

PEYGAMBER KISSALARINDA İLETİLER DEĞERLİ

Bilhassa peygamber kıssalarının günümüze verdiği bildiriler değerli. Zira bunlar bir kıssa bir masal olsun diye anlatılmaz. Biz, yeni tefsirimizde yer alan yalnızca Yusuf suresindeki kıssadan kısa bir kısım vermek istiyoruz: Kıssada; Hz. Yusuf’un kuyuya atılması, Mısır mâliye bakanına satılması, âlâ bir eğitim görmesi, Züleyha’nın cinsel isteklerini reddedince mahpusa girmesi, hayal yorumları, hükümdarın düşünü yorumlaması, maliye bakanı olması, aldığı ekonomik tedbirlerle kıtlık yıllarını geçirmesi, ailesini Mısır’a getirmesi üzere hususlar yer alır.

8-10 yıl kadar mahpusta kalan Yusuf (a.s)’a isabetli hayal yorumu yapma yeteneği verilmişti. Zindan arkadaşlarının yorumladığı düşleri motamot çıkıyordu. Bu ortada Mısır Kralı’nın gördüğü, “7 çok zayıf hayvan, 7 tane çok besili hayvan, 7 çok zayıf buğday başağı, tekrar 7 tane çok dolgun başak” düşünü hükümdarın adamları yorumlayamamıştı. Bu ortada Yusuf’un sarayda bulunan zindan arkadaşı, bunu Yusuf’un yorumlayabileceğini söylemesi üzerine, kral, “onun için özel af çıkardım, gidin Yusuf’u getirin” diye adamlarını zindanın bulunduğu yere göndermiş, Yusuf’a, kendisi için özel af çıktığı, saraya gelip rüyayı yorumlaması gerektiği söylenmiş. Hz. Yusuf, rüyayı yorumlarım, ancak affı kabul etmiyorum. Ben iftiraya uğradım, haksız yere zindana düştüm, yine muhakeme olmak istiyorum, demiş. Hükümdara bu durum iletilince, Yusuf haklı, tekrar mahkeme kurulsun demiş, kurulan mahkemede Züleyha ve elini kesen bayan arkadaşları gerçeği söylemiş ve Yusuf (a.s) paka çıkmıştı. Günümüzde “iadede-i muhakeme yani davanın tekrar görülmesi” bütün dünya hukuklarında vardır. İftiraya, haksızlığa uğrayan kişi, yeni bir kanıt ortaya çıkmışsa, 10 yıl da mahpusta yatsa, yine mahkeme olmayı isteme hakkı vardır. Bu temelde Hz. Yusuf kıssasına dayanır.

Kısaca, Yusuf (a.s) rüyayı şöyle yorumlamış: “Önümüzdeki 7 yılda tarım ve hayvancılık bölümünde büyük bolluk olacak, lakin ondan sonraki 7 yılda çok büyük kıtlıklar ve ekonomik kriz yaşanacak.” Kral, pekala ne yapmak gerekir, nasıl önlem almalıyız, diye sorunca; bu türlü büyük bir ekonomik kriz için alınacak önlemlerin, hükümdarın o günkü yönetici takımı ile muvaffakiyete ulaşamayacağını hükümdara açıkça tabir eden Hz. Yusuf şu sözlerle misyon istedi: “Beni ülkenin hazinelerinin başına getir. Zira ben, güzel koruma eden ve yeterli bilen birisiyim.”1 Sahiden Yusuf peygamber halkı tasarrufa teşvik ederek, herkes yalnızca gereksinimi kadar tüketsin, bütün tasarruflarını getirsin, demiş, bir kısmını para karşılığı, bir kısmını da emanet olarak depolamış. Emanete alınan sağlam tarım eserleri, altın ve gümüş üzere kıymetli eşyanın ölçü ve niteliğinin yazıldığı onaylı dokümanlar sahiplerine verilmiş. Bunlar isimsiz hamiline yazıldığı için, daha sonra alış verişlerde kullanılmaya başlamıştır.

HZ YUSUF DEVRİ

Hatta birtakım iktisat tarihçileri, ardında standart kıymetler bulunan birinci kâğıt para (temsili para) uygulamasını Mısır yöresindeki kimi deneyimlere dayandırırlar. Bu ise Yusuf peygamberin periyoduna rastlar. Hakikaten iktisat tarihçisi J. Dobretsberger,2 Mısır’da M.Ö. 1600 yıllarında banknot tedavül ettiğini söyler. Bu ülkede devlet hazine ve depolarının emanet kabul etmesi usuldendi. Halk, elindeki altın, mücevherat ve hububatı saklanmak üzere buralara tevdi eder ve kendilerine emanet bıraktıkları şeyin pahasını belirten bir makbuz verilirdi. Elinde bu türlü bir makbuz olan kimse, evrak üzerinde yazılı cins ve ölçüdeki malı dilediği vakit çekebilirdi. Ticaretle uğraşanlar bu makbuzları mal yahut para yerine kabul ediyorlardı. Hatta bu evraklar Fenike ve Mezopotamya’da da tedavül ediyordu.3

Günümüzde elektronik eser senedi (ELÜS) diye tabir edilen ve Toprak Mahsulleri Ofisi (TMO) üzere sertifikalı depolarda emanet yahut işletilmek üzere emanete alınan eserleri temsil eden dokümanlarla, varlığa dayalı olarak ihraç edilen kira sertifikası ve sukuk uygulamasının, ikincil piyasalarda süreç görebildiği dikkate alınarak, Kur’an’da Yusuf Suresi’nde anlatılan uygulamaya benzediği söylenebilir. Zira Kur’an’da bu üzere kıssalar ibret alınması ve üzerinde düşünülmesi için anlatılır. (Ahkâmü’l-Kur’an Tefsiri, Yusuf, 12/47-49).

GÜNÜMÜZ GEREKSİNİMLERİNE NAZARAN ANLAMAK GEREKİR

Telif ettiğiniz Tefsirin öteki tefsirlerden en kıymetli ayırıcı özelliği nedir? Beşerler bu tefsiri neden okumalılar?

Kur’an-ı Kerim’de 550-600 kadar karar ayetleri denen ibadetler, muameleler ve ceza hukuku ile ilgili ayetlerin, günümüz gereksinimlerine nazaran, anlaşılır bir lisanla anlatılması gerekiyordu. Bunların mezhep imamları, müçtehit ve fakihler tarafından nasıl anlaşıldığı ve günümüzde, uygulama zorluğu olan durumlarda tercih yapılıp yapılmadığının ortaya konulması gerekiyordu. Buna iki namazın cem edilmesi örnek verilebilir: Bir namazın farz olması için, “Şüphesiz namaz mü’minlere aşikâr vakitlerde farz kılındı.” ayetine nazaran (Nisâ, 4/103) vaktin girmesi gerekir. Lakin Hz. Peygamber, Veda Haccı sırasında, Arefe günü Arafat’ta, öğlen namazı vakti girince, öğlen ve ikindi namazını birlikte kıldırdığı üzere, güneş batınca Arafat’tan Müzdelife’ye hareket etmiş, yatsı namazı vaktinde akşamla yatsıyı birlikte kıldırmıştır. Bu uygulamada sünnet namazlar kılınmamıştır.4 Başka yandan Allah elçisinin 18 gün kadar süren Tebük seferi seyahati sırasında da öğlen ile ikindiyi ve akşamla yatsıyı birleştirerek kıldığı rivayet edilmiştir. Hanefiler bunu öğleyi geciktirip son vaktinde, ikindiyi birinci vaktinde, akşam namazını geciktirip son vaktinde, yatsıyı ise birinci vaktinde kıldırarak cem (sûrî cem) yaptığını söylemişlerse de, İmam Şafii bu birleştirmede zorlukların tesirli olduğunu dikkate alarak, “yolculuk, yağmur ve hastalık” üzere özürler bulununca, öğlen ile ikindinin akşamla yatsı namazının birlikte kılınabileceğini söylemiştir. Gerçekten Diyanet İşleri Başkanlığınca da, alışkanlık haline getirmemek kuralıyla, dinen geçerli bir özrü bulunan kimsenin bu kolaylıktan yararlanmasının caiz olacağı belirtilmiştir.5

HADİSLERLE BİRLİKTE YORUM YAPILIR

İslam’ın bidayetinden günümüze birçok müfessir gelmiş geçmiş… Tefsir İlmi ile ilgili Kur’an’ın yorumlaması mı demek lazım yoksa izahı mı demek lazım? Bu bağlamda Kur’an’a yeni yorum getirenlere ne dersiniz?

Kuran-ı Kerim aslında şahsen Şanlı Allah tarafından açıklanmış ve Hz. Peygamber de ilâhî denetim altında uygulama kaidelerini ortaya koymuştur. Ayette, “Bu bilen bir toplum için, ayetleri Arapça olarak açıklanmış bir kitaptır.” (Fussılet, 41/2) buyrulur. Buna nazaran, evvel Kur’an ayetlerinin birbirini açıklayan, sınırlayan yahut nesheden kararları varsa bunların bilinmesi gerekir. Zira içki ve faiz yasağı üzere birden yasaklanmayan, ziyanları yaşandıkça, bir bakıma münasebet görevi gören ezaları görüldükçe, yasağın vakte yayılarak son formunu aldığı görülür. Bir de bilhassa karar ayetleri, Hz. Peygamber’in nasıl anladığı ve nasıl uyguladığı tesbit edilmeden tam olarak anlaşılmaz. Mesela, hicretten bir buçuk yıl kadar vuku bulan Miraç gecesinde 5 vakit namaz farz kılınınca, bu namazların kaç rekât ve hangi vakitlerde kılınacağı ayetlerde tam olarak açıklanmamıştı. 25’in üzerinde ayetlerde “namaz kılınız.”, birtakım yerlerde “rukû edin, secde edin”, “ayakta, oturarak ibadet edin” üzere genel sözlerin dışında namazın kılınış formu anlatılmamıştı. Lakin, Mirac gecesinin sonraki günü Cebrail (a.s) Beytullah’ın yanında gelerek, öğlen namazından başlayıp birinci gün, beş vakit namazların farzlarını birinci vakitlerinde, sonraki gün tekrar gelmiş ve son vakitlerinde olmak üzere, şahsen kıldırmış, işte farz namazlar bu iki vakit ortasında bu türlü kılınır, diye göstermiştir. (Ebû Dâvûd, Salât, 2; Tirmizî, Salât, H. No: 149; A.b. Hanbel, Müsned, I, 382).

Buna nazaran, gerek ayetlerin birbiri ile gerek Hz. Peygamber’in uygulamasıyla, yani hadislerle birlikte yorum yapılmadan sağlam bir tefsirden kelam edilemez.

Kaleme aldığınız bu hacimli yapıtı okuyucularınız nasıl bir yol takip ederek okumalılar bu hususta biraz bilgi verir misiniz?

Tefsirin son cildine, mevzularına nazaran fihristler eklendi, yalnızca aşikâr hususlarla ilgili bahisleri incelemek isteyen okuyucu, bu fihristten mühlet ve ayet numaralarını not ederek, sırasıyla okuyabilir. Bir mevzu bütünlüğü içinde husus incelenmiş olur. Vakti olan kardeşlerimiz, baştan başlayarak bütün olarak okurlarsa, birbirini tamamlayan husus ve bilgilerle daha geniş bilgi sahibi olabilirler.

Son olarak İslami ilimlerde kendisini geliştirmek isteyen okuyucularınıza neler tavsiye edersiniz?

Bilgi sahibi olmak istediğiniz alanla ilgili olarak, emniyetli kaynaklardan başlayarak okumak gerekir. Akide konusu, ibadetler, aile, ticaret ve gibisi alanlarla ilgili günümüzde hoş araştırma yapıtları meydana geldi. Bizim İslâm İlmihali, Aile İlmihali ve Ticaret İlmihali, mevzuların art planda dayandığı kanıt ve kaynaklar da verilerek hazırlanmaya çalışıldı. Diyanetin 44 ciltlik İslâm Ansiklopedisi de google’e bile yüklendi. Kısaca oturduğumuz yerden, kütüphaneye gitmeden pek çok yapıta ve bilgilere ulaşılabiliyor. Siyer ve İslâm tarihine merak eden için Muhammed Hamidullah’ın İslâm’a Giriş, İslâm Peygamber’i üzere kitapları okunabilir. Başka yandan kitaplarımızın sonunda yararlanılan yapıtların müellif ve kitap isimleri tam olarak yer aldığı için, o bibliyoğrafya’lardan, muteber muharrir ve kitap isimlerini izlemek kolaylık sağlayabilir.

Her şeyin en doğrusunu Allah Teâlâ bilir. Yapıtın hayra ve hoş amellere vesile olmasını Ulu Allah’tan dilerim.