İster düşünsel, sanatsal bir metin olsun, ister bir haber metni olsun, her metin kurmacaya dayalıdır kuşkusuz. Bunu daha da somutlaştırırsak her yazı bir kurmacadır diyebiliriz. Dolaysıyla hikaye, roman üzere tahkiye çeşitlerinde kurmacanın katmerli olarak yer alması kaçınılmazdır. Bu durum bilindiği halde, okuduğumuz hikaye ya da romanda anlatılanların gerçek olup olmadığını tekrar de sorgular, bu konuya baş yorarız. Okur olarak biz, ne kadar baş yorarsak yoralım; bir hikayenin, bir romanın edebî kıymeti, kurmacalığını okura hissettirip, hissettirmemesine bağlıdır. Bu da muharririn ustalığının, müelliflik yeteneğinin bir ölçütüdür.
İsmail Sert birinci kitabı Toprak Ayna (Hece Yayınları, Şubat 2021) ile usta bir öykücü olarak edebiyat dünyamızda yerini alıyor. On sekiz hikayeden oluşan Toprak Ayna’da en düşsel ögeler bile o derece doğal ve yalın bir anlatımla ortaya konmuş ki gerçek olup olmadığını sorgulama ihtiyacı duyulmuyor. Tıpkı Çok Oyuncak, Aday Kiraz Ağacı hikayelerinde olduğu gibi…
Pandemi nedeniyle konutlara kapansak da baharın gümbür gümbür gelişini parklardaki, bahçelerdeki ağaçların doruktan tırnağa çiçeğe bürünmesinden anlıyoruz. Proje Bahar hikayesi beni çocukluğuma götürdü birden. Çocukların gözünde bahar demek, uçurtmayı gökyüzü ile buluşturmak, yumurta boyayıp, yumurta yarıştırmak, taze söğüt kollarından sifsi (bir çeşit düdük, kaval) yapmak demekti bizim çocukluğumuzda. Çiğdem, nergis, çağla demekti:
“Kapıdan çıkar çıkmaz başımızı gökyüzüne çevirirdik. Çevirir çevirmez bilirdik kimler gelmiş? Kuyruğu uzun olanın, kendisi küçük olup yükseğe çıkamayan, kuyruğu kısa olduğundan istikrarsız salınan… Hangi ipin ucu kimin bileğine bağlıydı bilirdik. Yeni biri varsa ‘şıp’ diye fark ederdik. (…) Hafiflemiş dönerdik konuta. Hafiflemiş ve hülyalı… Parmaklarımızdaki ip yaraları, rüzgârın izleriydi. Akşam gözlerimize kim dikkatlice baksa, gündüz ne yaptığımızı kolay kolay anlayabilirdi. Ne kadar havalanmışız? Ne kadar kalmışız orada? Hepsini okuyabilirlerdi gözlerimizden.” (s. 56-58)
Ayrıyeten bu hikaye, Nuri Pakdil’in şu kelamını hatırlattı bana: “ Çocukluk, insanın rüzgârla müsabakasıdır.” (Kalem Kalesi, s.85)
“ Kendi ortamızda uydurduğumuz sözlerimiz vardı. Birebir vakitte rüzgârla bizim aramızdaki sözler. Rüzgârı çağırırdık onlarla. Tekrar tekrar söylerdik. Bizden küçükler şaşırırlardı. O vakit daha bir iştahla tekrarlardık.”
DOĞAL VE AKICI BİR LİSAN
İsmail Sert, bu doğal, bizatihi akıp giden bir lisanla yazdığı hikayelerinde insanın çocukluk, gençlik ve yaşlılık devirlerine dair hallerine ve problemlerine kapı aralayan motiflere yer verir. Bu motifler, okuru ister istemez düşünmeye ve hayatı yeni bir bakış açısıyla algılamaya sevk eder. Sözgelimi Nerde Kaldın? hikayesindeki köprü motifi, bu motiflerin başında gelmektedir. Bir yakadan öteki yakaya geçmemizi sağlayan köprüye muharrir, nerdeyse tüm bir hayatı yükler:
“Bütün yarımlar tamam olacakmış, bütün eksikler sona erecekmiş, bütün kayıplar bulunacakmış, bütün sökükler dikilecekmiş üzere bir his kaplıyor içimi. Yeniden de ince bir aralıktayım. Kararsızım. Köprü, ayaklarımın altından çekilecekmiş üzere görünüyor. Gözlerimi yumup bekliyorum. Gözlerimi açıyorum. Köprü yerinde. Köprü davetkâr. Hiç hesaplamadığım, kendimden beklemediğim bir anda, birinci adımımı atıyorum. İşte oldu. Birinci çocuk adımım… Akabinde ikinci ve üçüncü adımlar… Artık köprüdeyim.”
Hikayeyi okuyup bitirdikten sonra şu notu düşmüştüm: Nerde Kaldın? değişik ve özgün bir hikaye. Köprüye yüklenen manalar, köprüyü hikayemizin özgün motiflerinden biri yapıyor. Köprü, dünya ile ahret ortasında geçiş yolu olacağı üzere, dünya hayatının başlangıç ve bitişini de simgeler. Ayrıyeten Sırat Köprüsü’nü de çağrıştırmaktadır. Sırat Köprüsü’nden geçmek, dünya hayatında yapıp ettiklerimizin gerçek ya da yanlış oluşlarının ölçülme biçimidir bir bakıma. Ayrıyeten köprü, kavuşmanın ve ayrılığın simgesi olmanın yanında olgunlaşmanın, memnun olmanın da simgesidir. Köprü Tekrar isimli hikayede geçen şu cümlede olduğu üzere: “Sakinleşmiş, olgunlaşmış, keyifli olmuş, köprü olmuştu.”
Yeniden birebir hikayede çocuğun her sorusuna “He” diye karşılık veren anneye şunu da sorar çocuk: “Biz artık köprüde mi yatıyoruz anne? Başımızı suyun bir yanına koymuşuz da ayaklarımızı öteki kıyıya mı yaslamışız anne? ‘He’ kaygısı annem ‘iyi bildin.’
Ben köprüde yatar, köprüde kalkar, konutu köprü yapar, köprüyü mesken olarak bellerdim.”
Bu hikaye birebir vakitte bir periyot uygulanan sürgün trajedisini de yansıtır içten içe. Ailede köprü rolündeki dede: “Devlete karşı gelinmez.” diyerek sürgüne razı olur. Dedenin vefatıyla mezralarına dönen aile köprüyü yıkılmış bulur. Sürgün öncesini çocuk şöyle lisana getirir:
“Biz iki tarafta idik. Dere konutumuzla tarlamız ortasından geçiyordu. Meskenimiz bu tarafta, harmanımız o taraftaydı. Hayatı ikiye bölmüştük. Çalışmayı, dinlenmeyi, uyumayı, uyanmayı, sevmeyi, öfkelenmeyi, umutlanmayı ikiye bölmüştük.” dediği dere de kurumuştur artık. Derenin suyu kuruduğu için artık köprüye de gereksinim kalmamıştır.
ÜÇ GÜNLÜK DÜNYAYA GÖNDERME
İsmail Sert, hikayelerinde aksiliklere da sıkça yer verir: Yaka-karşı yaka, deniz-kara, yaşlı-çocuk, çocuk-anne, baba, doktor-hasta, insan-tabiat, inmek-çıkmak…
Üç Günlük isimli hikayede, üç gün kalacakları otele gelen kafile ile oteli terk edecek kafilenin otelin sahanlığında oluşturduğu kalabalık üzerinden beşere ait kıymetli tespitler yapılır. “Yükünden tanınır mı insan? Yüklendiğinden, taşıdığından?” sorusu bütün bir hayatı sorgulamaya yönelten bir soru olarak çıkar karşımıza.
Otel bir bakıma üç günlük dünyayı temsil eder. Yabancısı olduğumuz, alışamadığımız bir yer:
“Her şey yabancı… Perdeler, koltuklar, askı, yatak, yatağın kenarındaki ince uzun halı, komodin, komodin üzerindeki başucu lambası, duvardaki saat, yanındaki tablo!..
Sakin olmalıyım, tuzaklara dikkat etmeliyim. İmtihandan süratli geçmeliyim. İz arıyorum. İzi bulmalıyım. Herkesten evvel bulmalıyım. İzi kaybetmemeliyim.”
Tıpkı bu otel üzere, dünyaya da alışmadan mühlet dolar. Dünya hayatının dehşet ve umuttan ibaret olduğu gerçeğiyle yüzleşmemize kapı aralayan bir hikaye bu. Eşyaya ve gürültüye teslim olmuş bir dünya hayatının insan üzerindeki bunaltıcı baskısı hissettirilir. “Eşya her vakit bu kadar acımasız mıdır? Fark etmiyor, anlamıyor, anlatmıyor, sevmiyor, sevdirmiyor, ses vermiyor…” Meğer gerçek hayat, iz bırakmaktır, imtihandan geçtiğimizin şuurunda olmaktır.
Bir hastane koridorunda muayene sırası beklerken birinin “yeğenim” diyerek desdursuz kelama başladığına birçok kere şahit olmuşuzdur. Bildiğin Ceviz hikayesi bu türlü ironik durumla başlar. Cevizin yararlarını anlatmayı bir türlü bitiremeyen yaşlı amcanın akabinde, hastanın yüzüne bile bakmadan analiz sonuçlarını değerlendirip reçete yazan hekim da ironinin bir kesimidir. Hikaye “Bildiğin hayat, bildiğin ceviz…” cümlesiyle biter.
İnsanoğlunun sıkıntı anlaşılan, güç uzlaşılan, güç yola getirilen, Sadi Şirazi’nin “ İnsan bir damla kan ve yüz binlerce telaştır.” dediği bir varlık oluşu, bir çetin ceviz oluşu hem bu hikayede hem de öteki hikayelerde tabandan tabana hissettirilir. Nuri Pakdil de: “ İnsan, daima okunan bir cümledir.” (BYN II, s. 12) kelamıyla insanın bu karmaşıklığına, anlaşılmazlığına vurgu yapar.
HİKAYE ŞAHISLARI KENDİ İÇLERİNİ DÖKER
İsmail Sert’in müellifin ağzından anlattığı bu hikayelerde, hikaye şahısları bir bakıma kendi içlerini dökme ve kendi içleriyle buluşma uğraşındadır. “Sen içine dön, yalnız dışınla meşgul olma. Zira sen cisminle değil, ruhunla beşersin.” Diyen, Muhyiddin İbn-i Arabi’nin ortaya koyduğu hakikate bir yöneliş gayretidir bu. Bu bağlamda, kitabın son hikayesi Toprak Ayna’da ayna motifi üzerinden insanın mayasının toprak olduğuna, topraktan gelip toprağa gideceğine bir gönderme yapılır. Toprağın bir bakıma insanın kendini göreceği, tanıyacağı bir ayna olduğu imlenir. Aşık Veysel’in “Benim sadık yarim kara topraktır.” demesi üzere, toprak bizi bağrına basan anadır, yârdir. Topraktan kopan çağdaş insan bir manada aynasızdır. Aynasını kaybetmiştir. Gerçek aynanın yerini yalnızca sureti gösteren, sireti göstermeyen yapay aynalar aldı.
“Belki birinci ayna, temel ayna topraktandı. Hatta şahsen topraktı! Kentler büyümeden, beton dünyayı işgal etmeden toprak aynaydı! Yollar toprağı örtmüş, insan topraktan uzaklaşmış, onun ayna olduğunu unutmuştu. Herkes kendi aynasına yönelmişti. Kimse diğerinin aynasına bakmıyor, aynasını ödünç vermiyordu. Herkes mutluydu kendi aynasından.”
Geçilen isimli hikayede, hikaye bireyi: “Karşımız boş olunca, aynanın sırlı tarafında bir suret göremeyince kendimizi de göremiyoruz.” derken, insanın da insanın aynası olduğu gerçeğini akla getirir. Beşerler kendi aynalarına akmaktan başını çevirip de karşısındaki beşere bakmıyor. Meğer Muhyiddin İbn-i Arabi’nin dediği üzere: “İnsan, Allah’ın kendi sıfatlarını gördüğü bir aynasıdır.”
Yaşamak kendi öykümüzü yazmaktır bir bakıma. Yazmaya başlarız lakin bitiremeyiz. Bitirmek elimizde değildir. Aslında biz, yazılmış ve bitirilmiş bir kıssanın bireylerinden diğeri değiliz. Öykünün bittiğini içinde üstte bir lokum, altta akide şekerleri, en altta küçük, beyaz naneliler bulunan külâhı elimize aldığımızda anlarız, Parantez hikayesinde olduğu üzere.
İsmail Sert’in ustalıkla kurguladığı ve kendine mahsus üslubuyla anlattığı hikayelerden oluşan Toprak Ayna okuru düşündürürken, onu da hikayeye dahil eden bir kitap.